پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ ابعاد شخصیت علمی شیخ احمد احسایی نیاز به تحقیق و بررسی بسیار دارد. یکی از زمینه‌هایی که شیخیه بر روی آن تأکید بسیار دارند، مهارت شیخ در مباحث فلسفی و حکمت الهیه بوده است و از وی آثار بسیاری در این زمینه منتشر کرده‌اند.[1] ابوالقاسم ابراهیمی آثار فلسفی و حکمی شیخ را در جلد دوم کتاب خود آورده است.[2] در این مقاله سعی داریم نظر حکیم الهی -ملا علی نوری- را در این خصوص بیان کنیم.[3]
مدرسی چهاردهی در یکی از آثار خویش نقل می‌کند: ملا علی نوری در اصفهان از ارادتمندان شیخ احمد احسایی به شمار می‌رفت و همیشه مطالب علمی ایشان را توجیه می‌کرد.[4] زمانی که شیخ احمد احسایی وارد ایران شد و در اصفهان اقامت گزید، وی به جهت احترام شیخ، کلاس درس خود را تعطیل کرد تا شاگردان وی در درس احسایی شرکت کنند. شاگردان ملا علی نوری در همان جلسات اول متوجه شدند که شیخ نسبت به اصطلاحات و مباحث فلسفی بیگانه است و حتی زمانی که از وی در حین برگزاری درس سؤال می‌کردند، ایشان قادر به پاسخ‌گویی نبودند و سخنان شیخ را در بعض موارد مشتمل بر دور می‌دانستند.[5] بعد از اندکی شاگردان ملا علی تصمیم گرفتند که دیگر در درس شیخ شرکت نکنند و ملا علی هم از رفتار خود پشیمان شد که چرا در این مدت مباحث علمی شیخ را توجیه کرده است.[6]
هر چند که از شیخ احمد مطالب و آثاری در خصوص حکمت و فلسفه بر جای مانده است، اما در نظر حکیم الهی ملا آخوند نوری و شاگردان ایشان، وی فاقد مهارت لازم در این مباحث بوده است.

پی‌نوشت:
[1]. جهت مطالعه‌ی بیشتر بنگرید به مقاله‌ی: آثار شیخ احمد احسایی و مقاله‎ی: سیره علمی شیخ احمد احسایی.
[2]. ابوالقاسم ابراهیمی، فهرست، ج 2، ص 55-8 و 100-99.
[3]. ملا علی آخوند نوری مازندرانی -معروف به حکيم الهی- يکي از حکما و فلاسفه‌ی مشهور قرن سيزدهم هجری است که در نور مازندران متولد شد. بر طبق نظر بسياری از دانشمندان و مورخين، هيچ فيلسوفی در دوره‌های اخير مانند آخوند نوری، منشأ آثار و مبدأ فيض و برکات نبوده است. مهمترين اثر وی، اسفار مشحون است.
[4]. به عبارت دیگر آخوند مطالب فلسفی شیخ احمد احسایی را، که با سخن حکمای مشهور و قواعد فلسفی مطابقت نداشت، موجه می‌ساخت و سعی در دفاع از ایشان داشت.
[5]. «دور» یکی از اصطلاحات رایج در علوم عقلی است که در نظر اهل منطق چنان‌چه جمله‌ای مشتمل بر دور باشد، باطل است.
[6]. مرتضی مدرسی چهاردهی، شیخی‌گری و بابی‌گری، تهران، کتابفروشی فروغی، 1351 ش، ص 55-54.