پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ از آداب روزهای عید فطر و قربان، خواندن نماز عید به جماعت است و فرق این مراسم، با نماز جمعه در آن است که ابتدا نماز برپا شده و سپس خطبه‌ها برگزار می گردد.[1] اگر عید در روز جمعه باشد، این نماز می‌تواند جایگزین نماز جمعه گردد و دیگر نماز جمعه برپا نشده و نماز ظهر و عصر خوانده شود.

تمام مذاهب اسلامی اتفاق نظر دارند كه اذان و اقامه گفتن فقط در نمازهاى معيّن جايز است و نمازهایی غیر از نمازهای یومیه، اذان و اقامه ندارند. شافعى مى‌‌گويد: «اذان جز براى نمازهاى معيّن نيست. زيرا ما نديده‌ايم كه براى پيامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) جز به هنگام نمازهاى معيّن اذان نقل شده باشد. بهتر اين است كه امام جماعت، به مؤذن دستور دهد كه در اعياد و نمازهاى جماعت كه مردم جمع مى‌شوند بگويد: «الصلاة جامعة» يا بگويد: «وقت نماز رسيد» و اگر بگويد: «بيایيد براى نماز» عيبى ندارد و اگر بگويد: «حى على الصلاة» اشكالى ندارد؛ گرچه چون جزء اذان است، بهتر آن است كه از گفتنش خوددارى شود...»[2]

مالك بن انس مى‌گويد: «از چند نفر از دانشمندان شنيدم كه گفتند: در عيد فطر و در عيد قربان از زمان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) تا امروز بانگ دادن و اقامه وجود نداشته است. ... اين سنتى است كه در ميان ما بر سر آن اختلافى وجود ندارد.»[3]
شوكانى نیز مى‌نويسد: «احاديثى كه در اين موضوع است، دلالت بر اين معنا دارد كه اذان و اقامه گفتن در نماز عيدين (عید فطر و قربان) نامشروع است. عراقى مى‌گويد: همۀ علما طبق اين فتوا عمل كرده‌اند. ابن قدامه مى‌گويد: در اين باره كسى كه نظرش قابل اهميت و اعتنا باشد، نظرى بر خلاف نداده است.»[4]

در روایات هم آمده است: جابر بن عبد اللّه انصارى مى‌گويد: «روز عيدى با پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بودم؛ نخست و پيش از خطبه، نماز را شروع كرد، بدون اذان گفتن و اقامه. بعد برخاسته به بلال تكيه زد و به پرهيزگارى و خدا ترسى امر كرد و به فرمانبردارى (از تعاليم الهى) برانگيخت و مردم را پند و اندرز داد و آنگاه برفت پيش زنان و ايشان را پند و اندرز گفت و موعظه فرمود.»[5]
از جابر بن سمره نیز نقل شده است: «چندين بار با پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نماز عيد خواندم و این نماز بدون اذان و اقامه بود.»[6]

اما در تاریخ آمده است که در این حکم نیز بدعتی ایجاد شده است و برخی براى نماز عيد، اذان گفته‌اند. شافعى از قول زهرى نقل می‌کند: «در نماز عيد فطر و قربان، براى پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، ابوبكر، عمر و عثمان اذان گفته نشد تا آنكه اين را معاويه در شام بدعت گذاشت و سپس حجاج در مدينه وقتى استاندار شد.»[7]
ابن حزم مى‌نويسد: «امويان در نماز عيد چند بدعت گذاشتند، ازجمله اینکه دیر برای نماز می‌رفتند، خطبه را پيش از نماز می‌خواندند و برای این نماز، اذان و اقامه گفتند.»[8]

همچنین ابن حجر مى نويسد: «درباره اينكه چه كسى نخست اذان گفتن در نماز عيد را باب كرده، اختلاف است. ابن ابى شيبه با سندى صحيح از سعيد بن مسيب نقل مى‌كند كه معاويه ابتدا این بدعت را گذاشته است. شافعى از زهرى مثل این روایت را نقل کرده است. ابن منذر از حصين بن عبد الرحمن روايت مى‌كند كه اولين كسى كه آن را پديد آورد، زياد بود که در بصره برای نماز عید اذان گفتند. داودى مى‌گويد: اولين كسى كه این بدعت را گذاشت، مروان بود. همه اين اقوال و روايات منافاتى با اين ندارد كه معاويه آن را بدعت نهاده باشد.»[9] زيرا مروان و زياد هر دو استاندار معاويه بودند و آن روايات چنين تفسير و توجيه مى‌شود كه معاويه اين كار را بدعت گذاشته و استاندارانش از او پيروى کرده باشند.

قسطلانى نیز مى نويسد: «نخستين كسى كه اذان را در نماز عيد بدعت نهاد، معاويه بود و اين را ابن ابى شيبه با سندى صحيح روايت كرده است. شافعى در روايتش اين اضافه را دارد كه چون حجاج، استاندار مدينه شد، این بدعت (اذان نماز عيد) را پيش گرفت. به روايت ابن منذر چون زياد استاندار بصره شد، ... و بنا به روايت داودى، مروان آن را بدعت نهاد. بنا به روايت ابن حبيب، هشام بدعت نهاد و به روايت ديگرى از ابن منذر، عبداللّه بن زبير بدعت نهاد.»[10] زرقانى هم همين گونه مى‌نويسد.[11]

سيوطى آورده است: «اذان گفتن در نماز فطر و قربان را بنو مروان ابداع كردند. اين مطلب را ابن ابى شيبه از قول ابن سيرين ثبت كرده است. او از قول سعيد بن مسيب چنين آورده كه اولين كسى كه اذان گفتن در نماز فطر و قربان را بدعت نهاد، معاويه بود و از قول حصين چنين ثبت شده كه اولين كسى كه در عيد اذان گفت، زياد بود.»[12]

شوكانى نیز آورده است: «ابن قدامه مى نويسد: درباره ابن زبير روايت شده كه وى اذان و اقامه گفته است و گفته اند: اولين كسى كه در عيد فطر و قربان اذان گفت، زياد بود. ابن ابى شيبه با سندى صحيح از قول ابن مسيب چنين آورده كه اولين كسى كه اذان گفتن در عيد را بدعت نهاد، معاويه بود.»[13]
تنها برخی از نقلها، انجام این بدعت را به ابن زبیر نسبت داده‌اند، ولی تمام گزارشات نشان می‌دهد، ابداع کننده این بدعت (اذان گفتن برای نماز عید فطر و قربان) امویان بودند.

پی‌نوشت:
[1]. «بدعت مروان در نماز عید فطر و قربان»
[2]. الأم، شافعی، ج2، ص501. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[3]. موطأ، مالک، ج1، ص177. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[4]. نيل الاوطار، شوکانی، ج4، ص436. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[5]. صحيح مسلم، مسلم، ج2، ص603. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
صحيح بخارى، بخاری، ج1، ص304.
[6]. صحيح مسلم، مسلم، ج2، ص604. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[7]. الأم، شافعی، ج2، ص501. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[8]. المحلى، ابن حزم، ج3، ص294. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[9]. فتح البارى، ابن حجر، ج2، ص453. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[10]. ارشاد السارى، قسطلانی، ج2، ص211. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[11]. شرح الزرقانی علی الموطأ، زرقانی، ج1، ص323.
[12]. الوسائل إلى معرفة الأوائل، سیوطی، ص9.
[13]. نيل الاوطار، شوکانی، ج4، ص436.