پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ برخی از محققان داخلی و خارجی تصوف را نتیجه تداخل افکار، ادیان و مکاتب دیگر در اسلام دانسته‌اند. چراکه برخی از آداب و رسوم تصوف هیچ‌گاه در اسلام نبوده و ریشه در ادیان و مذاهب غیر اسلامی دارد. به‌عنوان مثال برخی تصوف را زایید افکار ادیان ایرانی همانند آیین مانی [1] یا آیین میترا می‌دانند. کما اینکه تشرف را از آیین میترا گرفتند. آیین میترا همان مهرپرستی ایران باستان است. میترا، بمعنی خورشید است. [2]

برخی دیگر صوفیه را برگرفته از آیین هندی دانسته‌اند [3] کما اینکه فقر، خرقه‌پوشی، ریاضت‌های طولانی، از آداب هندوهاست [4] و دسته سوم صوفیه را زاییده افکار نوافلاطونی یا مسیحیت [5] دانستند. چنانچه آسین پالاسیـوس، ونسینک، تور آندره و مارگارت اسمیت نیز به دنبال کشف روابط صوفیان مسلمان با راهبان مسیحی بوده‌اند.. [6] همچنین غسل اسلام گنابادی‌ها، از غسل تعمید مسیحی‌ها اخذ شده است. اکثر محققین پشمینه‌پوشی صوفیه را از زاهدان و راهبان مسیحی می‌دانند ولی برخی محققین منشأ اصلی آن را یهود معرفی کرده‌اند. زیرا معتقدند که حتی پشمینه‌پوشی راهبان مسیحی نیز از برنامه‌های یهود است که در مسیحیت وارد شد. چراکه یهودیان سعی کردند (پشمینه‌پوشی) را برای استمرار رهبانیت در آئین مسیح، همیشه حفظ کنند و چون در خمود (سست و خاموش) نگه‌داشتن مسیحیت نتایج خوبی برای یهود داشت، آن را به اسلام نیز انتقال دادند. [7] تا بتوانند با ایجاد رهبانیت در مسلمانان، آن‌ها را در حالت انفعال نگه‌داشته و روحیه جهاد و مبارزه را از آن‌ها بگیرند. حتی برخی از محققین نه‌تنها پشمینه‌پوشی بلکه طرح‌ریزی و رخنه صوفیه در اسلام را برنامه زیرکانه یهود دانسته که موفق به اجرای آن شده‌اند.

برخی دیگر نیز ریشه‌های متفاوتی برای تصوف متصور شدند. چنانچه برخی از بزرگان صوفیه ریشه برخی از آداب و رسوم خویش را غیر اسلامی خوانده‌اند. چنانچه میرزا زین‌العابدین شیروانی می‌گوید: «عین قول و عقیده صوفی‌ها در مورد ذکر، در آیین زردشت آمده که باید پیکر پیر را بدل گیرند و چنان داند که حاضر و ناظر است و از فکر پیر غایب نگردد. [8] همچنین مراسم ریاضت و گرسنگی... و انواع ذکرهای سه ضرب و چهارضرب که در میان آداب عملی صوفیان وجود دارد از اعمالی است که زرتشتیان صاحب مجاهده به آن می‌پرداختند.» [9] یا سلطان حسین تابنده شروع تصوف را در زمانی غیر از صدر اسلام دانسته و ریشهٔ آن را با مکاتب غیر اسلامی مرتبط دانسته و معتقد است، شروع تصوف را زمانی است که مسلمین شروع به گرفتن علوم از یونان کردند. [10] یا مصطفی آزمایش صوفی گنابادی به این امر اعتراف دارد که رشد برخی مکاتیب تناسخ گر در مقطعی در لباس تصوف صورت گرفته است. [11]

دکتر قاسم غنی که تألیفات او نشان از علاقه وی به عرفان و تصوف دارد، در این‌باره ریشه آداب و رسوم تصوف می‌گوید: «واقع امر این است که تصوف طریقه مرکب و بسیار پیچ در پیچی است و منابع مختلف و متنوع داشته و از سرچشمه‌های متعدد آب خورده است. صوفیه هم از حیث مذاق و سلیقه، التقاطی بوده و مانند مردمان متعصب و خشک، هیچ‌وقت پای خود را به یکجا نبسته‌اند، به این معنی همین که رأی و عقیده‌ای را موافق ذوق و حال خود یافته‌اند، منتسب به هر کس و هر جا بوده گرفته‌اند.» [12]

پی‌نوشت:
[1]. تقی زاده حسن، مانی شناسی، به کوشش افشار ایرج، تهران، توس، 1383، ص 333
[2]. مارتین ورمازرن، آیین میترا، بزرگ نادرزاده، نشر چشمه، ص 27
[3]. زرین‌کوب عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، امیرکبیر، تهران، 1392، ص 12
[4]. ابوریحان بیرونی، محمد، ماللهند، نشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۹۱، ج 1، ص 25
[5]. همان، ص 13
[6]. غنی قاسم، تاریخ تصوف در اسلام، زوار، تهران، ۱۳۶۶، ج ۱، صص ۱۵۱ و ۱۶۹
[7]. وعیدی بهشهری، عباس، خرقه صوفیان، نشر راه نیکان، تهران، 1384، ص 51
[8]. شیروانی (مست ‌ علیشاه)، میرزا زین‌العابدین، ریاض السیاحة، نشر حقیقت، ص 181
[9]. شیروانی (مست ‌ علیشاه)، میرزا زین‌العابدین، حدائق ‌ السیاحه، به کوشش منوچهر ستوده، نشر دانشگاه تهران، 1348، صص 146 و 147
[10]. تابنده، حسین، نابغه علم و عرفان، چاپ حقیقت، تهران، 1384، ص 68
[11]. مصطفی آزمایش، فصلنامه عرفان ایران، شماره 9، ص 7
[12]. غنی، قاسم، بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، نشر زوار، تهران، 1393، ص 565