پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ افراط و تفریط در امور زندگی (مادی و معنوی) از منظر متون دینی، نشانه جهالت شخص معرفی شده است؛ امیرالمؤمنین علیه‌السلام در رد افراط و تفریط می‌فرمایند: «لَا تَرَى الْجَاهِلَ إِلَّا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطا»؛[1] «هميشه جاهل را يا افراط‌گر و يا تفريط‌ كار مى‌بينى».

یکی از انحرافات عملی که صوفیه از دیرباز به آن دچار بوده، افراط در ریاضت‌هایی است که بزرگان صوفیه انجام داده و کتاب‌هایی همچون تذکرة‌ الأولیاء، مُروّج این گونه ریاضت‌های افراطی است. عطار نیشابوری در مورد نحوه ریاضت اویس قرنی می‌نویسد: «...يک ‏بار سه شبانه‌روز چيزى نخورد. روز چهارم در راه، يک دينار ديد؛ برنداشت. گفت: «از كسى افتاده باشد!» برفت تا گياه برچيند و بخورد. گوسفندى ديد كه نانى گرم در دهان گرفته، بيامد و پيش او بنهاد. گفت: «مگر از كسى ربوده باشد!». روى بگردانيد. گوسفند به سخن در آمد و گفت: «من بنده آن كسم كه تو بنده اويى. بگير، روزى خداى از بنده خداى» گفت: «دست دراز كردم تا نان بگيرم. نان در دست خود ديدم و گوسفند ناپديد شد».[2] 

ریاضت نفسانی یکی از امور پسندیده و لازم برای زندگی معنوی بشر بوده و به این خاطر، در شرع مقدس برای تحقق این امر پسندیده، عبادت‌هایی مثل نمازهای واجب و مستحب و گرفتن روزه در ایام مختلف سال برای مسلمانان قرار داده‌ شده است؛ به این خاطر امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «ألشّريعة رياضة النّفس»؛[3] «شريعت، رياضت (پرورش) نفس است». اما باید توجه کرد در همین آداب شریعت نیز نباید افراط کرد، زیرا در کنار این عبادات از افراط در ریاضت منع شده است.[4]

طبق داستانی که عطار نیشابوری نقل کرده، أویس قرنی در ریاضت نفسانی خویش، دچار افراط در این عمل شده و روزه وصال [5] انجام داده است، امام صادق علیه‌السلام از رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در مورد ممنوع بودن روزه وصال می‌فرمایند: «...وَ لَا وِصَالَ‏ فِي صِيَامٍ»؛[6] «روزه وصال جایز نیست».

عطار بعد از بیان ریاضت أویس قرنی، برای او کرامتی نقل کرده که دلیلی بر تأیید ریاضت او باشد؛ این درحالیست که باید برای نشان دادن حقیقت امر، بیان کرد که  خداوند به شخصی که ریاضات غیرشرعی انجام می دهد، به او ترفیع درجه معنوی نخواهد داد و کرامتی[7] نصیب او نمی‌شود، بلکه این امور خارق‌العاده‌ای که در چنین حالتی برای أویس و امثال او نقل شده، منشأ الهی نداشته و نباید این امور خارق‌العاده را  با کرامات اولیاء الهی یکی دانست.

بنابراین در اسلام، ریاضتی که کاملاً مطابق با اسلام و دستورهای اسلام و بدون بدعت باشد، مورد تأیید معصومین علیهم‌السلام است؛ همچنین کارهای خارق‌العاده‌ای که به وسیله ریاضت‌هایی که عطار نیشابوری در کتاب تذکرة‌الاولیاء برای بزرگان متصوفه نقل کرده، به خاطر عدم مطابقت بیشتر آنها با شریعت، قابل پذیرش و الگوگیری نیست و نباید این‌گونه ریاضت‌ها ترویج شود.

پی‌نوشت:
[1]. شريف الرضى، محمد بن حسين، نهج البلاغة (للصبحي صالح)، هجرت، قم، اول، 1414 ق، ص479.
[2]. فريد الدين عطار نيشابورى، تذكره الأولياء، مطبعه ليدن، ليدن، اول، 1905 م، القسم‏الاول ؛ ص22.
[3]. تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، غرر الحكم و درر الكلم، دارالكتاب‌الإسلامي، قم، دوم، 1410 ق، ص37.
[4]. رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به عثمان بن مظعون که ترک کار و زندگی کرده و به مسجدنشینی و انجام عبادت روی آورده بود، فرمودند: «ان الله تعالی لم یکتب علینا الرهبانیة. انما رهبانیة امتی الجهاد فی سبیل الله» قمى، على بن ابراهيم، تفسير القمي، دار الكتاب، قم، سوم، 1404ق، ج‏1 ؛ ص179.
[5]. روزه وِصال روزه‌ای است که به‌مدت یک شبانه‌روز (از اذان صبح تا سحر روز بعد) یا دو روز پیاپی (از اذان صبح تا غروب روز بعد) ادامه پیدا کند؛ بدون این که در این میان افطار شود.
[6]. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي، دار الحديث ز قم، اول، ق‏ 1429، ج‏ 10؛ ص 886.
[7]. کرامت به معنی امر خارق العاده ای است که از اولیاء خدا صادر می شود