پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ دربارۀ فهم و تفسیر متون در طول تاریخ، همواره دو جریان به موازات یکدیگر وجود داشته اند که عبارتند از: ظاهرگرایی و تأویل گرایی.
یکی از مبانی ظاهرگرایان در فهم قرآن، مخالفتشان با تأویل و نفی آن است.
سلفی‌گری ایرانی (قرآنیون) یکی از جریانهای ظاهرگرا است که مدعی تأویل گریزی است و در این مبنا، تابع نظریه پردازی‌های ابن تیمیه است.

این جریان در مفهوم گیری از آیات، کلام الهی را بی نیاز از سنت دانسته و آیات الهی را برای همه قابل‌ فهم می داند. آنان این نظر را در آثار مختلفی تبیین کرده‌اند.
شریعت سنگلجی به عنوان پیشگام تفکر سلفی (قرآنیوین) معاصر در ایران، در نگاهی کلی به مسئله فهم قرآن، با تکیه بر کافی بودن مطالب قرآن برای جامعه شیعه، نظریه «بازگشت به قرآن» را در کتاب کلید فهم قرآن ترویج کرده است و در این زمینه می‌نویسد: «از مسلِّمات است که در کتاب خدا، آیه‌‌ای که خلایق از فهم آن عاجز باشند، یافت نمی‌شود و تمامی آیات آن قابل تدبر و فهم است.»[1]

در نقد این ادعا می توان گفت:
هر انديشمند منصفی كه با قرآن كريم آشنايی داشته باشد، معترف است كه اين كتاب گهربار، سطوح و مراتب مختلفی دارد كه دلالت آيات بر اين مراتب يكسان نيست. فهميدن قسمتی از اين معارف برای اشخاصی كه آشنایی اندكی با زبان عربی دارند، راحت است؛ ولی فهميدن و درك بسياری از معارف ديگر قرآن كريم، برای كسانی كه حتی آشنايی وافری با زبان عربی دارند، بدون تفسير امكان ندارد.

همچنین باید گفت که این دیدگاه قرآنیون، مخالف اتفاق علمای فریقین است؛ زیرا همه آنها قائلند که قرآن اصول کلی و بنیادهای دین و احکام آن را بیان کرده است و تفصیل و کیفیت آنها را به عهده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) گذارده است؛ مثلاً اصل نماز، روزه، زکات و ... را بیان فرموده، اما کیفیت انجام آنها و کمیت آنها را به رسول خود واگذار کرده است.[2]

به کارگیری مبنای ظاهر گرایی، پیامدهایی ناگواری دارد؛ از جمله اینکه ظاهرگرایی در صفات خبری، راه را برای تجسیم در اعتقادات هموار می‌کند. به همین علت، زمانی که از ابن تیمیه درباره آیاتی همچون «الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى.[طه/5] رحمان بر عرش نشسته (قرار گرفته) است» پرسیده شد، جواب داد: «خلاصه نظر ما این است که خداوند بر عرش نشسته است و برای او صورت و دو دست است و همچنین او دارای دو چشم است.»[3]

یکی دیگر از پیامدهای ظاهر‌گرایی، نفی تعقل است. اکتفا به ظاهر، بدون در نظر گرفتن دیگر شواهد، از تعمق و تأمل جلوگیری می کند و باید گفت که بدون تردید سعادت انسان در دنیا و آخرت، وابسته به شناخت دقیق آموزه‌های اسلام و عمل به رهنمودهای آن است و مهم‌ترین منبع شناخت اسلام هم قرآن است؛ ولی بر آشنایان و مفسران این کتاب الهی پوشیده نیست که آنچه در قرآن آمده در بسیاری از موارد، کلیاتی است که نیازمند توضیح و تفسیر است و بهترین مفسر برای کتاب خدا، سخنان و احادیث صادره از جانب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و اهل بیت (علیهم‌السلام) است.

پی‌نوشت:
[1]. سنگلجی، شریعت، کلید فهم قرآن، ص22.
[2]. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق عبدالعزیز غنیم، ج4، ص513.
[3]. ابن‌تیمیه، الفتوی الحمویه الکبری، بیروت، دار ابن حزم، چاپ اول، 1426ق، ص68.