پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ جریان صهیونیسم، دارای گرایش های مختلف و محصول شرایط و احوال متفاوت یهودیان در کشور های مختلف اروپایی است. «صهیونیسم دینی» و «صهیونیسم فرهنگی» از جمله این گرایش ها است که توسط حاخام های متعدد یهودی با اندیشه های مختلف و مستقل بیان شده‌اند. مقصود آن‌ها از صهیونیسم، معنای سنتی آن است که در داخل و کنج «گِتوها» یا محله‌های یهودی‌نشین در پیش از قرن 19م رایج بود.[1] 
ثمره شناخت صهیونیسم دینی و فرهنگی آن است اولاً موجب شناخت بهتر جریان صهیونیسم می شود. ثانیاً آگاه می شویم که صهیونیسم در یهود، تنها شامل تفکرات سیاسی و تشکیل دولت عبری نیست بلکه اندیشه های دیگر یهودی را دربرمی گیرد که صرفاً به بُعد دینی و فرهنگی قوم یهود توجه دارند.
با وجود آن‌که جنبش «صهیونیسم دینی یا مذهبی»[2] در میانه قرن 19م توسط «حاخام زیفی هیرش کالیشر»[3] پدیدار شد، اما اصول اساسی آن در قرن 13م در دیدگاه های حاخام یهودی «موشه بن نحمان[4]» ملقّب به «رُمبان» قابل ردیابی است. در واقع صهیونیسمِ دینی زائیده پیشگویی ها و اسطوره ‌های دینی یهود و ثمره نوشته های بسیاری از حاخام ‌های یهود است.[5]
صهیونیسمِ دینی تفسیر عرفانی از سرزمین و مردم یهود دارد و با ترکیب احساسات مذهبی یهود و ملی‌ گرایی و با استفاده ‌از یهود ستیزی برخی کشورها، یهودیان را به مهاجرت به فلسطین تشویق می ‌کرد. در حقیقت اعتقاد بر این بود که چون یهودیان در تبعید بدون اصالت یهودی و حقیقی هستند، پس تنها با استقرار مجدد آنان در سرزمین اسرائیل می‌توان تأثیر یهود در زندگی خود و جهان را دید؛ زیرا خواست خداوند از طریق این قوم برگزیده ظهور خواهد کرد.[6] 
ریشه ‌های «صهیونیسم فرهنگی»[7] هر چند در اندیشه علمای یهودی پیش از قرن 19م همچون موسی هِس یافت می شد، ولی این اصطلاح، دقیقاً مربوط به اندیشه «آحاد هُعام»[8](نام مستعار آشر گینزبرگ[9]) نویسنده برجسته یهودی روسی بود. هدف هُعام ایجاد یک دولت ملی همانند دولت‌های ملی دیگر نبود هدف او ایجاد یک مرکز فرهنگی- ملی یهودی برای یهودیانی بود که در اقصی نقاط دنیا آواره و پراکنده هستند. راهکار های او برای تحقق این هدف تأسیس مرکز فرهنگی، ایجاد نظام آموزشی با تکیه بر زبان و ادبیات عبری و بهره گیری از تلاش نخبگان بوده است.[10] به عقیده او با تأسیس مرکز فکری و معنوی، روح یهودیت به تمام جوامع پراکنده قوم یهود خواهد رفت و وحدتشان حفظ خواهد شد.[11]
طلایه‌داران صهیونیسم دینی و فرهنگی شدیداً مخالف «صهیونیسم سیاسی» و منتقد طرح هرتصل و اندیشه های او بودند؛ زیرا به باور آنان، طرح صهیونیستی ضرورتاً بایستی طرح احیای دین و فرهنگ یهودیت باشد. از این رو این گروه هیچ اندیشه سیاسی یا اقتصادی مستقل نداشتند.[12] آنان با استناد به دو منبع تورات و تلمود تأکید دارند که استقلال سیاسی، بنای معبد و بازگشت به فلسطین باید به دست خود ماشیح صورت گیرد. به باور آنان، که سند آن در سنهدرین(گردهمایی 70 نفر از مشایخ یهود برای حلّ مسائل مذهبی و مدنی) مندرج است، ظهور ماشیح و نزدیک‌شدن نجات، فقط به توبه مردم و انجام اعمال نیک وابسته است. این‌که بسیاری از دوران پایانی بیهوده سپری شده و هنوز ماشیح نیامد، به‌خاطر فراوانی گناهان مردم است.[13] 
آنان در خلال تبعید حدود دو هزار ساله خود، تنها ادعای معنوی و تاریخی از کشور فلسطین داشتند.[14] هدف هُعام و کالیشر احیا و اصلاح گتوها از آن وضع خفت بار از طریق ایجاد یک مرکز فرهنگی و روحانی در فلسطین قدیم بود؛ جایی که یهودیان می‌توانستند کشت و زرع بیاموزند، کار کنند، اعتماد به نفس و حرمت خود را به دست آورند.[15] بنابراین از نگاه اینان فلسطین در پیش از ماشیح، تنها به عنوان یک مرکز فرهنگی- ملی یهودی مطرح است.
از نگاه آنان، بازگشت به فلسطین، تحقق آن در میان معجزات و شگفتی ها از طریق دخالت مستقیم خداوند است.[16] حتی مواردی از بازگشت به فلسطین که در تاریخ یهود مشاهده می شود، با انگیزه فرهنگی و دینی بوده است و نه سیاسی. برای نمونه در سال‌های آوارگی یهودیان، سنت زیارت سرزمین مقدس پابرجا بود، یا برخی صهیونیست های دینی، مردم را به وطن‌گزینی در فلسطین ترغیب می‌کردند؛ زیرا سکونت در فلسطین را یک فریضه دینی و یکی از واجبات 613 گانه می‌دانستند، که راه را برای ظهور مسیح نجات بخش آماده می‌کند[17] یا این‌که در قرن 15م برخی از پرهیزکاران یهودی به سبب آزار از بزرگان کاتولیک اسپانیا و پرتغال و  نیز در قرن 19 گروه «عشّاق صهیون» در فلسطین مستقر می شدند و به مذهب خود ادامه می دادند.
این مهاجران امور زندگی‌شان را از طریق صدقه هایی می گذراندند که ثروتمندان یهودی، از غرب و نقاط دیگر جهان برای مجاوران معبد می فرستادند. اینان به دنبال پاداش اخروی بودند نه نفع دنیوی. هیچ کدام از این موارد، درصدد ایجاد یک حکومت سیاسی با هر نوع استیلا بر فلسطین نبودند. این کار آنان هیچ ارتباطی با شهرک سازی رژیم اشغالگر صهیونیستی نداشت.[18]

پی‌نوشت:
[1]. عبد الوهاب المسیری، صهیونیسم، ترجمه لواء رودباری، تهران: وزارت اور خارجه، 1374، دیباچه: ص یازده و ص 14
[2]. Religious Zionism
[3]. Zvi Hirsch Kalischer 
[4]. Mushe bin Nahman
[5]. Medoff, Rafael and I. Waxman, Chaim, The A to Z of Zionism, The Scarecrow Press, Inc., Lanham, 2009, p. 166
محمد ماضی، سیاست و دیانت در اسرائیل، ترجمة سید غلامرضا تهامی، تهران: سنا، 1381، ص 137
[6]. عبدالوهاب المسیری، دایرة‌المعارف یهود، یهودیت و صهیونیسم، ترجمه مؤسسه فرهنگی مطالعات و پژوهش‌های تاریخ خاورمیانه، تهران: دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی حمایت از فلسطین، 1382، ج 6، ص 319- 324
[7]. Cultural Zionism
[8]. Ahad Ha’am
[9]. Asher Ginzberg
[10]. Medof and Waxman, ibid, p. 60 and 83
ضمیری جیرسرایی بهاره، «آشر گینزبرگ: بانی صهیونیسم فرهنگی» پژوهشنامه اديان، پاییز و زمستان 1397، ش  24، ص 141 – 161، ص 151- 159
[11]. یوری ایوانف، صهیونیسم، ترجمة ابراهیم یونیسی، تهران: امیرکبیر ، 1353، ص 82
[12]. المسیری، 1382، همان، ج 6، ص 319- 324
[13]. آبراهام كهن، گنجينه‏اي از تلمود، ترجمه امير فريدون گرگاني؛ تهران: زیبا، 1350، ص 302- 304 و 357 و 362
[14]. ناهوم سوکولوف، تاریخ صهیونیسم، ترجمه داود حیدری، تهران: مطالعات تاریخ معاصر، 1377، ج1، ص 383- 384
[15]. منوهین موشه، منتقدان یهودی صهیونیسم، ترجمه وازریک درساهاکیان، تهران: سروش، 1359، ص 29
[16]. ایزیدور اپستاین، یهودیت، بررسی تاریخی، ترجمة بهزاد سالکی، تهران: موسسه حکمت و فلسفة ایران، 1385، ص 373
[17]. ماضی، همان، ص 137
[18]. روژه گارودی، ماجرای اسرائیل صهیونیسم سیاسی، ترجمه منوچهر بیات مختاری، مشهد: آستان قدس رضوی، 1364، ص 11- 12؛ ژیلبرت و لیبی کلاپرمن، تاریخ قوم یهود، تهران: انجمن فرهنگی اوتصرهتورا، 1354، ج 3، ص 154- 155؛ المسیری، 1374، همان، مقدمه: ص هشت