پایگاه جامع فرق ادیان و مذاهب_ «جهاد» در قرآن در معانی مختلفی از جمله اقامه نماز، پرداخت زکات، قتال فی سبیل الله، مبارزه با وسوسه‌های درونی و ... ، به کار رفته است. اما جهاد در اقامه فرایض نیز کاربرد دارد؛ مانند: «وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکمْ وَ ما جَعَلَ عَلَیکمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبیکمْ إِبْراهیمَ هُوَ سَمَّاکمُ الْمُسْلِمینَ مِنْ قَبْلُ وَ فی هذا لِیکونَ الرَّسُولُ شَهیداً عَلَیکمْ وَ تَکونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ فَأَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلاکمْ فَنِعْمَ الْمَوْلی وَ نِعْمَ النَّصیر»[1]چنانچه می‌بینیم در این آیه بعد از امر به جهاد «جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ»، برخی مصادیق خارجی آن را معرفی کرده و به تبعیت از آیین ابراهیم (ع)، اقامه نماز، پرداخت زکات و اعتصام به الله، فرمان داده است: «فَأَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ». همین خود نشانگر کاربرد «جهاد» در اقامه فرایض دینی است.
اما کاربرد آن در قتال فی سبیل الله: «الَّذینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فی سَبیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِک هُمُ الْفائِزُونَ»[2]در این آیه، جهاد با انفس (دادن جان) قرینه‌ای است بر اینکه مراد از آن، قتال است.
استعمال «جهاد» در مبارزه با نفس مانند: «وَالَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِینَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ»؛[3]شایع‌ترین معنایی که مفسران از «جهاد» در این آیه قصد کرده‌اند، مبارزه با نفس است و البته می‌تواند به معنای مطلق تلاش در راه خدا باشد.
«جهاد» در قرآن نه‌فقط درباره فعالیت‌های ارزشی فوق، بلکه درباره کارهای ضدارزشی مانند تلاش پدر و مادر برای گمراه و مشرک‌کردن فرزندشان نیز به کار رفته است: «وَ إِنْ جاهَداک لِتُشْرِک بی ما لَیسَ لَک بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما».[4]
با بررسی کاربست‌های واژه «جهاد» در قرآن، می‌توان چنین نتیجه گرفت که: جهاد دو کاربرد دارد؛ یکی کاربرد لغوی که همان مطلق تلاش است، مانند «ان جاهداک لتشرک بی ما لیس لک به علم»[5]و دیگری کاربرد شرعی که همان تلاش در جهت جلب رضای خدا است و فقط تلاش‌های باارزش، اعم از مبارزه با نفس، اقامه نماز، پرداخت زکات و اعتصام به حبل الله و تلاش‌های علمی و اقامه برهان بر حقانیت اسلام و قتال فی سبیل الله را در بر می‌گیرد.[6]این واژه در قرآن اغلب درباره تلاش‌های ارزشی به کار رفته است.

برداشت سلفیه جهادی از معنای جهاد

از آنچه گذشت روشن می‌شود که جهاد، تمام عرصه زندگی انسان مؤمن (از مبارزه با نفس تا حضور در محراب نماز، حضور در عرصه تبلیغ دین و تلاش در صحنه نبرد) را در بر گرفته و «قتال فی سبیل الله» یکی از مصادیق ارزشمند آن بوده و علی‌رغم وضوح این نکته، برخی از تکفیری‌ها «جهاد» را مصطلح شرعی در قتال علیه کفار و مشرکان دانسته‌اند و معتقدند استعمال آن در معنایی غیر از این، خروج از مصطلح شرعی است[7]. آنان حتی تقسیم جهاد به اکبر و اصغر را به منزله تحریف این مقوله می‌دانند و می‌گویند نام‌گذاری جنگ علیه دشمن خارجی به «جهاد اصغر» خیانتی در حق جهاد فی سبیل الله است! و باعث بی‌توجهی مسلمانان به جهاد می‌شود.[8]

پی‌نوشت:
[1]. «و در راه خدا جهاد کنید، و حقّ جهادش را ادا نمایید! او شما را برگزید، و در دین (اسلام) کار سنگین و سختی بر شما قرار ندارد؛ از آیین پدرتان ابراهیم پیروی کنید؛ خداوند شما را در کتاب‌های پیشین و در این کتاب آسمانی «مسلمان» نامید، تا پیامبر گواه بر شما باشد، و شما گواهان بر مردم! پس نماز را بر پا دارید، و زکات را بدهید، و به خدا تمسّک جویید، که او مولا و سرپرست شما است! چه مولای خوب، و چه یاور شایسته‌ای!» (حج: 78).
[2]. «آنان که ایمان آوردند و هجرت کردند و با اموال و جان‌هایشان در راه خدا به جهاد برخاستند، منزلتشان در پیشگاه خدا بزرگ‌تر و برتر است، و اینان‌اند که کامیاب‌اند» (توبه: 20).
[3]. «کسانی که در راه ما تلاش و جهاد کنند محققاً به راه‌های خود، راهنمایی‌شان می‌کنیم که خدا با نیکوکاران است» (عنکبوت: 69).
[4]. «و اگر آن دو تلاش کنند تا چیزی را که هیچ دانشی به آن نداری شریک من قرار دهی، از آنان اطاعت مکن» (عنکبوت: 8).
[5].  عنکبوت: 8.
[6]. اینکه شارع برخی از الفاظ را به کار برده و علاوه بر لحاظ معنای لغوی معنای جدیدی را قصد کرده اختصاص به واژه «جهاد» ندارد. الفاظی مانند «اسلام»، «ایمان»، «حج»، «زکات»، «صوم»، و «صلاة» در لسان شارع علاوه بر لحاظ معنای لغوی، برای القای معانی خاصی به کار برده شده‌اند که در اصطلاح علمای فقه و علم اصول به الحقایق الشرعیة معروف‌اند. برای مطالعه بیشتر می‌توانید به مباحث الفاظ در کتا‌ب‌های علم الاصول مراجعه کنید.
[7]. «کلمة الجهاد مصطلح شرعی معناه القتال، لا یجوز التوسع فیه» (عزام، عبدالله، تفسیر سورة التوبة، ج1، ص478).
[8]. ثاقب، عبدالودود، رد شبهات جهاد، ص12؛ البته برخی دیگر از تکفیری‌ها این نگاه را برخلاف قرآن می‌دانند (حسان، أبو عمرو عبدالحکیم، تعریف الجهاد و بیان مقاصده، ص16).