پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ در رابطه با عدالت صحابه، سخن فراوان است. تقریباً بیشتر اهل سنت، بدون هیچ قاعده و ضابطه‌ای، عدالت صحابه را پذیرفته‌اند[1] و در صورتی‌که روایتی از صحابه نقل شود، بدون هیچ تحقیقی در رابطه با شخصیت صحابه، آن را می‌پذیرند؛ زیرا آنان معتقد به عدالت صحابه هستند. این در حالی است که این سخن، عقلاً و شرعاً درست به‌نظر نمی‌رسد؛ زیرا صحابه اگر چه از منزلت بالایی برخوردار هستند، ولی مانند دیگر انسان‌ها دچار خطاء و اشتباه نیز شده‌اند، حتی برخی عالماً و عامداً رفتارهای ناشایسته‌ای انجام داده‌اند؛ لذا اعتقاد به عدالت همه صحابه، سخنی گزاف به‌نظر می‌رسد.

برای تبیین این مسئله (عدالت و جایگاه صحابه) خوب است به کلام امام امیرالمؤمنین، علی (علیه‌السلام) که به اعتقاد اهل سنت جزء صحابه کبار حضرت و خلفای راشدین و عشره مبشره است و به اعتقاد شیعه، امام اول و معصوم از خطا و اشتباه است، اشاره شود، تا حق و حقیقت آشکار شود.

امام علی (علیه‌السلام) در خطبه 210 نهج البلاغه[2] می‌فرماید: «احادیثى که در دسترس مردم قرار دارد، هم حق است هم باطل، هم راست هم دروغ، هم ناسخ هم منسوخ، هم عام هم خاص، هم محکم هم متشابه، هم احادیثى که به‌درستى ضبط گردیده و هم احادیثى که با ظن و گمان روایت شده؛ در روزگار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آن‌قدر دروغ به آن حضرت نسبت داده شد، که ایستاد و خطابه ایراد کرد و فرمود: هر کس از روى عمد، به من دروغ نسبت دهد، جایگاه او پر از آتش است.»[3]

حضرت امیرالمؤمنین، علی (علیه‌السلام) در ادامه به «راویان حدیث» یا همان «صحابه» اشاره کرده و فرمودند: افرادى که حدیث نقل مى‏‌کنند، چهار دسته‏‌اند، که پنجمى ندارد.
اول) منافقان نفوذى: منافقى که تظاهر به ایمان مى‏‌کند، و نقاب اسلام بر چهره دارد، نه از گناه مى‏‌ترسد و نه از آن دورى مى‏‌جوید و از روى عمد دروغ به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نسبت مى‏‌دهد. اگر مردم مى‏‌دانستند که او منافق دروغ‌گو است، از او نمى‏‌پذیرفتند و گفتار دروغین او را تصدیق نمى‏‌کردند، اما با ناآگاهى مى‏‌گویند او از اصحاب پیامبر است، رسول خدا را دیده و از او حدیث شنیده، و از او گرفته است، پس حدیث دروغین او را قبول مى‏‌کنند.
دوم) اشتباه کار: کسى‌که از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چیزى را به اشتباه شنیده، امّا سخن آن حضرت را درست حفظ نکرده است، و با توهّم، چیزى را گرفته، و از روى عمد دروغ نمى‏‌گوید؛ آن‌چه در اختیار دارد، روایت کرده و به آن عمل مى‏‌کند و مى‏‌گوید: من از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آن را شنیده‏‌ام. اگر مسلمانان بدانند که او اشتباه کرده، و غیر واقعى پنداشته، از او نمى‏‌پذیرفتند، خودش هم اگر آگاهى مى‏‌یافت که اشتباه کرده، آن را رها مى‏‌کرد.

سوّم) ناآگاهانى که حدیث شناس نیستند: شخصى که شنیده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به چیزى امر فرمود، سپس از آن نهى کرد و او نمى‏‌داند، یا شنید که چیزى را نهى کرد، سپس به آن امر فرمود و او آگاهى ندارد، پس نسخ شده را حفظ کرد، ولى ناسخ را نمى‏‌داند. اگر بداند که حدیث او منسوخ است، ترکش مى‏‌‌‌‌‌‌کند، و اگر مسلمانان نیز مى‏‌دانستند روایت او نسخ شده، آن را ترک مى‏‌کردند.
چهارم) حافظان راست گفتار: آن‌که نه به خدا دروغ مى‏‌بندد و نه به پیامبرش دروغ نسبت مى‏‌دهد. دروغ را از ترس خدا، و حرمت نگهداشتن از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دشمن دارد. در آن‌چه از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) شنیده، اشتباه نکرده، بلکه آن را با تمام جوانبش حفظ کرده است، و آن‌چنان که شنیده، بدون کم و کاست نقل مى‏‌کند. پس او ناسخ را دانسته و به آن عمل کرده، و منسوخ را فهمیده و از آن دورى جسته، خاص و عام، محکم و متشابه، را شناخته، هر کدام را در جاى خویش قرار داده است.[4]
بنابراین با توجه به کلام امیر بیان، حضرت علی (علیه‌السلام)، عدالت همه صحابه، جایگاهی در دین اسلام ندارد؛ هر چند برخی حافظان، راست‌گو هستند که باید مورد احترام و توجه قرار گیرند.

پی‌نوشت:
[1]. سعد الدین تفتازانی در این رابطه می‌گوید: «یجب تعظیم الصحابه و الکف عن مطاعنهم و حمل ما یوجب بظاهره الطعن فیهم علی محامل و تأویلات.» سعدالدين تفتازانى‏، شرح المقاصد،  شريف رضی‏، قم‏، 1409ق، ج5، ص303.
[2]. «و من كلام له علیه السلام و قد سأله سائل عن أحاديث البدع و عما فی أيدی الناس من اختلاف الخبر» شريف رضی، نهج البلاغه، محقق: صبحی صالح، هجرت، قم، 1414ق، خطبه 210، ص325.
[3]. شريف رضی، نهج البلاغه، محقق: صبحی صالح، هجرت، قم، 1414ق، خطبه 210، ص325.
[4]. همان.

نویسنده: مجتبی محیطی