پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ مردم سرزمین ایران از قدیم دارای آثار و اشیاء باستانی بودند. بقایای این آثار امروزه در موزه‌های ایران و همچنین در موزه‌های کشورهای دیگر مانند آمریکا و فرانسه نگهداری می‌شود. در بین این همه آثاری که در سرزمین ایران کشف شده، یکی از آن آثار که غارتگران آثار باستانی این مرز و بوم نتوانستند آنرا با خود به موزه‌ها ببرند و از ایران خارج نمایند، اثری به نام قنات هست.
زمانی تاریخ را به عقب برمی‌گردیم، در کنار زحمات قنات سازان و مردمی که عمر خود را برای ساخت قنات‌ها صرف کرده اند، اولین موردی که توجه مورخین را به خود جلب کرده، قنات در زمان داریوش هخامنشی هست.
گریشمن یکی از اقدامات داریوش را حفر قناتی بین بحر احمر و رود نیل بیان می‌کند که طرح مقدم کانال سوئز به شمار می‌شود.[1] در روزگار هخامنشیان به خصوص در زمان داریوش اول (521-486 قبل از میلاد) اوج شکوفایی و اقدامات آبیاری و حفر کاریز در سرتاسر فلات ایران به شمار می‌رود.[2] در این دوره پایه و اساس کشاورزی تقریبا آبیاری دستی بود و فقط در بعضی از دشت‌ها استفاده از آبیاری مصنوعی امکان پذیر بوده است.[3] پلی پیوس نیز به این بخشش اشاره کرده است، در زمان داریوش حفر کاریز از ایران به مصر برده شد و معبد آمون در تبس به یاد این اقدام بزرگ ساخته شد.[4] اما گریشمن بیان می‌دارد که داریوش نخستین کسی نبود که به فکر حفر قنات در کانال سوئز افتاده است. سابق بر او فرعون نکو دستور داد این کار را شروع کنند و بدین وجه می‌خواست ارتباط بین شعبه شرقی نیل و دریاچه‌های شور و معبر کشتی‌های بحر احمر را به بحرالروم تامین کند. [5]
اما قدیمی ترین سندی که تا به امروز برای بحث قنات بدست آمده، مربوط به یکی از ساکنین اصلی و غیر مهاجم سرزمین ایران است. قدیمی ترین سند مکتوب، در اورارتو توسط سارگون دوم پادشاه آشور یافت شد که مربوط به عصر اورسای اول، حاکم اورارتو می شود. این لوح مبنای مطالعاتی چون گویلو قرار گرفت، او در سال 1960 میلاد (1338 شمسی) اورارتوها را که در محدوده آذربایجان شرقی و شرق ترکیه امروزی ساکن بودند به عنوان خاستگاه فناوری قنات در جهان مطرح نمود. بر اساس این نظریه این فناوری سپس از ناحیه شمال غرب ایران به نواحی داخلی فلات ایران توسعه و گسترش یافت.[6]
بنابراین، قناتی که در زمانی مورد افتخار پادشاهی بوده است، و حتی عده ای آنرا به نام خود مصادره کرده اند، زحمت و رنج مردم اورارتو است که در دوران حدود 1500 تا 600 قبل از میلاد در محدوده آذربایجان شرقی امروزی ساکن بودند.

پینوشت:

[1] . کتاب ایران از آغاز تا اسلام، نوشته رومن گریشمن، ترجمه محمد معین، نشر علمی و فرهنگی، 1374، صفحه 159
[2] . مقاله بررسی روند تاریخی پیدایش قنات در ایران، نوشته اعظم صابری نسب، سایت راسخون
[3] . دیاکونوف، م، تاریخ ایران باستان، ترجمه روحی ارباب، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1346، صفحه 156
[4] . هنری، مرتضی، مطالعه ای در گسترش کاریز از ایران به دیگر نقاط جهان، مجله هنر و مردم، سال شانزدهم، شماره 190-180، 1374، صفحه 132
[5] . کتاب ایران از آغاز تا اسلام، نوشته رومن گریشمن، ترجمه محمد معین، نشر علمی و فرهنگی، 1374، صفحه 159
[6] . مقاله بررسی نظریه خاستگاه قنات در ایران، جمعی از نویسندگان، فصلنامه علمی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، تابستان 1388، صفحه79