پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ دوران پس از غصب خلافت تا شهادت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، با مجاهدت‌ها و هدایت‌های ایشان، علیرغم شرایط نامساعد اجتماعی و گسترش سرزمین‌های اسلامی (کشورگشایی‌های خلفا) و برخورد با فرهنگ‌های مختلف، کمترین آمار ایجاد فرقه‌های اعتقادی و دینی در جامعه اسلامی را شاهدیم. زیرا هنوز فاصله چندانی با دوران حیات نبی مکرم اسلام (صلی‌الله علیه و آله و سلم) نداشته و شخصیت علمی و معنوی علی بن ابیطالب (علیه‌السلام) و جایگاه اجتماعی و سیاسی او در جامعه مسلمین به‌گونه‌ای بود که مانع هرگونه تأویل باطل از دین و تفسیر به رأی آیات قرآن می‌شد و عملاً همه اختلافات علمی، اعتقادی و دینی با حضور ایشان به‌طور کلی مرتفع می‌گردید. حتی غاصبین خلافت نیز در امور مهمه و اختلافی دست به دامن حضرت علی (علیه‌السلام) می‌شدند.
امّا دوران حکومت بنی‌امیه را که با انعقاد قرار صلح میان امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) و معاویة بن ابی سفیان شروع شد [1] می‌توان دوران پاره‌پاره شدن جهان اسلام و ظهور و بروز فرقه‌ها و نحله‌های اعتقادی و فکری و فلسفی دانست. حکومت بنی‌امیه از سال 40 هجری آغاز و تا سال 132 هجری ادامه یافت. آخرین خلیفه اموی «مروان بن محمد» معروف به مروان حمار است که در سال 127 هجری به حکومت رسید. [2]
ازجمله علل اصلی رشد نجومی فرق کلامی و اعتقادی و عقلی در جامعه اسلامی را می‌توان، ورود فرهنگ‌های بیگانه به جامعه اسلامی به‌واسطه کشورگشایی‌های امویان [3]، حمایت و تقویت جریانات فکری و فرهنگ‌های بیگانه توسط حکام اموی [4] و از همه مهم‌تر مهجور ماندن عترت پیامبر اسلام (علیهم‌السلام) و ایجاد فاصله میان ایشان و مردم توسط حکومت برای جلوگیری از ترویج اسلام واقعی و ناب دانست. [5]
هرگونه صدای مخالف و فکر مخالف دستگاه حاکم در دوران امویان در نطفه خفه می‌شدشد [6] به‌گونه‌ای بود که چهار امام معصوم (علیهم‌السلام) در زمان حکومت سراسر نکبت این خاندان به‌صورت علنی و مخفی به شهادت رسیدند، [7] که فجیع‌ترین آنها حادثه کربلا بود. [8] هر تفکری که در راستای تضعیف دین مردم و ایجاد اختلاف بود تقویت می‌شد. [9]
حاکمیت وقت در این دوران به حمایت و تقویت افرادی می‌پرداخت که با استفاده از جایگاه مردمی و زهدریاکارانه خود قادر به مقابله با معنویت عترت پیامبر (علیهم‌السلام) باشند. یکی از این افراد که موردحمایت آشکار و مخفی امویان قرار گرفت، شخصی به نام حسن بصری می‌باشد. [10] درباره شخصیت او اختلاف‌نظر و ابهاماتی وجود دارد، امّا قدر مسلم همراهی و یاری این شخصیت با حکومت اموی و دشمنی او با دین حق براساس مطالب موردقبول موافقان او قابل‌اثبات می‌باشد.
بنابراین محور حفظ و تداوم تفرقه در امت اسلامی پس از رسول خدا و امیرالمؤمنین (علیهماالسلام) نیز جدایی مردم از تفکرات ناب اسلامی و مرجع تأویل صحیح آیات قرآن یعنی امامت می‌باشد. حاکمان جامعه اسلامی در این دوره (قرن اول و دوم) علاوه بر تداوم غصب خلافت، سیاست انزوای معنوی و علمی اهل‌بیت (علیهم‌السلام) را در این دوران برای مبارزه بانفوذ معنوی ایشان در پیش گرفتند و در این راه از چهره‌هایی همچون حسن بصری و ابوحنیفه، واصل‌بن عطاء و ابن ابی العوجاء بهره‌ها بردند.

پی‌نوشت:
[1]. خرمشاهی، بهاء الدین؛ دانش‌نامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، دوستان و ناهید، 1377، اول، ج 1، ص 392
[2]. مقدسی، مطهر بن طاهر؛ البدء و التاریخ، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، آگه، 1374، ج 2، ص 934
[3]. تاریخ تحلیلی اسلام، مرحوم دکتر سیدجعفر شهیدی، ص 152 – 153- 162-186-187-190-192
[4]. تاریخ سیاسی اسلام، رسول جعفریان، ج 3، ص 145-402؛ الامامة و السیاسة، ابن قتیبه، ج 1، ص 183؛ ابن‌منظور، مختصر تاریخ دمشق، ج 9، ص 85؛ ابن‌قتیبة الدینوری، الإمامة و السیاسة، ج 1، ص 205.
[5]. الطبقات الکبری، محمد بن سعد، ج 5، ص 393 و سیر اعلام النبلاء، ج 5، ص 147؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، آلوسی، ج 7، ص 456، ط الأولی، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1422 هـ.
[6]. وقعه صفین, ص 220، الغدیر, ج 1, ص 185 و اسدالغابه, ج 3, ص 107
 [7]. ن. ک به: جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام.
[8]. ن. ک به: جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام.
[9]. تاریخ الفرق الاسلامیه، خلیل الزین، بیروت، منشور اعلمی، ص 55-58. تاریخ الفلسفة العربیه، حنا الفاخوری- خلیل الجر، بیروت، دار الجیل، ج 1، ص 173؛ التبصیر فی الدین، اسفرائنی، عالم الکتب، بیروت، ص 91؛ الملل و النحل، ج 1، ص 212؛ بحار الانوار؛ یوم الاسلام، احمد امین، مؤسسه الخانجی، مصر، ص 66.
[10]. فسوی، یعقوب بن سفیان؛ المعرفه و التاریخ، تحقیق اکرم ضیاء العمری، بیروت، موسسه الرساله، 1401، چاپ دوم، ج 2، ص 49.