پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ یکی از ارکان و پایه‌های اساسی فقه اهل سنت مبتنی بر لزوم اعتقاد به عدالت صحابه یا به قولی حجیت قول آن‌هاست. برای عدالت صحابه که منجر به حجیت قول آن‌ها می‌شود، چند دلیل از جمله آیات قرآن کریم، ارائه شده است که در این نوشته نظرات شاطبی در کتاب الموافقات را ذکر خواهیم کرد. وی یکی از علمای اهل سنت در قرن ۸ هجری است.

اولین دلیل وی، آیاتی از قرآن کریم نسبت به مدح صحابه است. این آیات از این قرارند:
الف) «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاس [آلِ‌عِمْرَانَ/۱۱۰] شما بهترين امتى هستيد كه پديدار شده‏‌ايد».
ب) «وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا [بَقَرَه/۱۴۳] و همان گونه شما را امتى ميانه قرار داديم تا بر مردم گواه باشيد و پيامبر هم گواه بر شما باشد».
ج) «لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا... إلى قوله: وَالَّذِينَ تَبَوَّأُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ [حَشْر/۸-۹] براى فقيران مهاجرى است كه از ديار و اموالشان بيرون رانده شده‏‌اند، در حالى كه فضل و خشنودى خدا را مى‌‏جويند ... تا این کلام خداوند متعال: و كسانى كه پيش از مهاجران در سراى هجرت و ايمان جاى گرفتند».

استدلال به این آیات با چند مقدمه میسر خواهد شد:
- این آیات، دال بر این هستند که کسانیکه پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله را درک کرده‌اند،[۱] بر سایر امم، افضلیت دارند.
- این آیات و خصوصاً آیه‌ای که در بند «ب» ذکر شده است، دال بر عدالت آنها به صورت مطلق دارد؛ در نتیجه مشافهین یا کسانیکه در زمان ابتدای اسلام بودند، ضمن افضلیت، عدالت نیز دارند؛ پس می‌توان به اقوال آنها به صورت مطلق اعتماد کرد.

در ادامه، وی دفع و دخل مقدری انجام می‌دهند و می‌گوید: اگر کسی به ما اشکال کند که این آیات، عام هستند و شامل تمامی مسلمانان می‌شود؛ پس اختصاص آن به صحابه، صحیح نیست در جواب ما می‌گوییم:
- صحابه مخاطبان اصلی آیات قرآن کریم هستند و اگر بخواهیم غیر از اینها را داخل در این عمومات قرار دهیم، نیاز به دلیل دیگری داریم که آن دلیل، یا مثلاً قیاس است، یا آیه‌ای دیگر از قرآن کریم.
- سلمنا که عمومیت، مورد پذیرش قرار گیرد، صحابه اولین گروهی هستند که مورد خطاب آیه قرار می‌گیرند؛ چرا که آن‌ها در مباشرت با وحی بودند؛ پس آنها نسبت به این حکم، اولویت دارند.

- صحابه نسبت به این احکام، اولویت دارند؛ چرا که اوصاف ذکر شده در این آیات، در مورد آنها تطابق بیشتری دارد و همین تطابق نشان می‌دهد که اتصافشان به وصف عدالت بر دیگران اولویت دارد.
- شاهد ما بر ادعای صحت تطبیق این آیات در صحابه، این است که در دوره‌های بعد، اهل سنت از صحابه بدون هیچ مماشات و خدشه‌ای نقل روایت کرده‌اند و در این امر، اختلافی نیز نداشته‌اند و این خبر از آنها، بر عدالت صحابه دلالت می‌کند.[۲] تا اینجا استدلال شاطبی نسبت به آیات قرآن کریم به پایان رسید.

اما رد دلایل ایشان به چند استدلال امکان دارد:
الف) هر چند در آیات قرآن کریم، افضیلت صحابه بر سایر امم ذکر شده، ولی اولاً این مطلب قابل تطبیق بر کل آنها نیست؛ چرا که در افعل تفضیل، لازم نیست همه افراد، این صفت را داشته باشند و اگر یک نسبتی از آن‌ها نیز این صفت را داشته، کاربرد افعل تفضیل کفایت می‌کند. ثانیاً آیه شریفه، در مقام اثبات حجیت قول آنها نیست؛ بلکه همانطور که در ادامه آیه نیز ذکر شده، خداوند متعال می‌فرمایند: «تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر». پس بهترین امت، نزد خداوند کسانی هستند که امر به معروف و نهی از منکر انجام می‌دهند و این مسأله ربطی به حجیت قول صحابه ندارد.

ب) وی ادعا کرد مخاطبین آیات، بالاصاله صحابه هستند، ولی ما در جواب می‌گوییم: اولاً چنین نیست که مخاطب بالاصاله، صحابه باشند و بقیه با دلیل دیگر داخل در این خطابات شوند؛ چرا که دراین صورت لازم می‌آید، تنها کسانی مخاطب آیه باشند که در مجلس، در حضور پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله حضور داشته باشند و کسانی که در آن مجلس حضور ندارند را در برنگیرد؛ چرا که می‌دانیم، صحابه در اسلام تقدم و تاخر داشته‌اند؛ ضمن اینکه همیشه، همه آنها در محضر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نبودند که از کلمات قرآن کریم به صورت مستقیم استفاده کنند و طبق تعریف اهل سنت، صحابه کسی است که حتی یک بار به ملاقات پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله نائل آمده باشد.

ج) ادعای شاطبی بر اولویت در برگرفتن آیات نسبت به صحابه، واضح البطلان است؛ چرا که این آیات، از قبیل قضایای حقیقه هستند، نه خارجیه و شخصیه؛ به این معنا که وقتی این آیات نازل شدند، نسبت به همگی مسلمانان، نسبتش یکیست و اولویت در دخول در این عبارات، معنا ندارد.
د) اگر ادعای شاطبی نسبت به اختصاص آیات به صحابه را بپذیریم، مبتلا به مشکل عدم شمول احکام نسبت به غیر صحابه می‌شویم؛ در حالیکه می‌دانیم آیات و احکام قرآن کریم، نسبت به تمامی مسلمانان یکسان است.[۳]

پی‌نوشت:
[۱]. نزد اهل سنت، یکی از پایه‌های اصلی تعریف اصطلاحی صحابه درک رسول مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله است.
[۲]. الموافقات، شاطبی، ج۴، ص۴۴۶ تا ۴۴۹.
[۳]. الأصول العامة فی الفقه المقارن، المتن، ص۱۲۹ تا ۱۳۱.

تهیه و تنظیم: حق جو