پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ فرقه شناسان و کسانی که به سیر تشکیل فرقه‌ها آشنا هستند مراحلی برای تشکیل آنها برشمرده‌اند. ازاین‌رو برای فرقه اهل حق هم مراحلی ذکرشده که به آن اشاره می‌کنیم.  
درباره تاریخ پیدایش فرقه‌های اهل حق اختلاف‌نظر وجود دارد و دراین‌باره مدارک مستندی در دست نیست. در کتاب‌های قدیمی که تا قرن پنجم نگاشته شده، نامی از اهل حق دیده نمی‌شود. اگر ملاک اهل حق بودن را صرفاً غلو درباره امام علی (علیه السلام) بدانیم، در این صورت، تاریخ پیدایش این فرقه به زمان امام (علی علیه السلام) می‌رسد. زیرا در زمان آن حضرت، برخی او را به درجه خدایی رساندند و حضرت با آنها برخورد شدیدی کرد. اما اگر اهل حق را فرقه‌ای خاص با مجموعه‌ای از آرا و عقاید که هم‌اینک مرکز آنها در غرب ایران است بدانیم، در این صورت تعیین دقیق تاریخ پیدایش آنان ممکن نیست و تنها نقل‌قول‌هایی دراین‌باره وجود دارد.
بنا به کتاب "نامه سرانجام" که از متون مقدس اهل حق است، این مسلک از زمانی که خداوند با ارواح آدمیان به محاوره پرداخته و از آنان بر الوهیت خود اقرار گرفته است (عالم الست یا علم ذر) پی‌ریزی شده و برنامه آن در هر زمان و عصری جزء اسرار پیامبران بوده و سینه به سینه از سلف به خلف می‌رسیده است و نیز دنباله همان برنامه‌ای است که امام علی (علیه السلام) به سلمان و عده‌ای از یاران معدود خود تعلیم داد و سپس در ادوار گونان اسرار این گروه به اشخاص دیگری از قبیل بهلول، بابا سرهنگ، بابا نااوس و سلطان اسحاق منتقل‌شده و آنان نیز به دیگران انتقال دادند. [1]
کتاب شاهنامه حقیقت که از کتاب‌های اهل حق به شمار می‌رود، مؤ سس و پایه گذار اهل حق را نصیر معرفی می‌کند و او را غلام حضرت علی علیه السلام می‌داند. [2]
برخی معتقدند این آیین در قرن دوم توسط بهلول ماهی (متوفی 219 هجری قمری) و یارانش با استفاده از عقاید و آرا و ذخایر معنوی ایران مانند آیین زردشتی، مانوی و مزدکی و با بهره‌گیری از دین مبین اسلام و آیین مسیحی و کلیمی و افکار فرقه‌های غالی پس از اسلام پی ریزی شده است. [3] همچنین گفته‌شده است که مسلک اهل حق در قرن سوم توسط شاه فضل ولی تأسیس  شده است. [4]
برخی دیگر بر آن‌اند که در قرن چهارم مردی به نام مبارک شاه ملقب به شاه خوشین که همچون حضرت عیسی علیه السلام متولد از مادری بکر به نام ماما جلاله دانسته می‌شود، در میان ایلات لر ظهور کرد و آیین حقیقت را در میان مردم شایع کرد. گفته می‌شود و وعده داد که پس از رحلتش روحش به جسم شخصی به نام سلطان اسحاق حلول خواهد کرد. [5]
در قرن هشتم [6] سلطان اسحاق (سحاک یا صحاک) در مناطق کردنشین بین ایران و عراق ظهور کرد. او در قریه برزنجه ناحیه شاره زور بخش حلبچه عراق به دنیا آمد. اما پس از مرگ پدرش شیخ عیسی، به منطقه اورامان ایران مهاجرت کرد. اگر او را مؤسس فرقه اهل حق ندانیم، لااقل باید او را بزرگ‌ترین مجدد و احیاگر این آیین دانست. او بود که مذهبی با عقاید و آیین مشخص ابداع کرد و اهل حق را از مناطق مختلف کردنشین دور خویش ‍ جمع کرد و آنها را سازماندهی کرد. [7]
بدین ترتیب درمورد تأسیس و شکل‌گیری اهل حق می‌توان سه مرحله مد نظر داشت:
1-زمینه‌ها
زمینه اعتقاد اهل حق که مهم‌ترین آنها غلو و تناسخ و حلول باشد در عصر ائمه (علیهم السلام) بوده است. و ائمه (علیهم السلام) نسبت به این نوع افراد برخورد داشته‌اند. ولی فرقه‌ای مستقل با این نوع عقاید در زمان امامان معصوم (علیهم السلام) وجود نداشته است.
2-تقویت و ترویج
زمامداری و ترویج اهل حق در زمان شاه خوشین لرستانی در قرن 5 صورت گرفته است و اعتقادات پراکنده اهل حق در زمان وی منسجم شد. می‌گویند وی هزاران نفر طرفدار داشته است که در تشکیل اهل حق بسیار مؤثر بوده‌اند که قاسم افضلی به آن اشاره کرده است.
3-تأسیس و تقنین
در قرن هفت و هشت سلطان اسحاق با وضع قوانینی رسماً فرقه اهل حق را با عقاید و مرام خاص امروزی تأسیس کرد.
پی نوشت:
[1]. صدیق صفی زاده، مشاهیر اهل حق، حروفیه، تهران، 1387، ص 2
[2]. محمد مردانی، سیری کوتاه در مرام اهل حق، سپهر آذین، 1385، ص 18
[3]. صدیق صفی زاده، مشاهیر اهل حق، حروفیه، تهران، 1387، ص 2
[4]. محمد مردانی، سیری کوتاه در مرام اهل حق، سپهر آذین، 1385، ص 19
[5]. سید محمدعلی خواجه الدین، سرسپردگان، تاریخ و شرح عقاید دینی و آداب و رسوم اهل حق (یارسان) منوچهری، 1362، ص 2
[6]. درباره تاریخ تولد و وفات سلطان اختلاف‌نظر وجود دارد. تاریخ تولد او سالهای 445 و 528 و 612 ذکر شده و تاریخ وفغات او سال‌های 558، 628، 912 و نیم قرن هشتم ذکر شده است. امام به نظر می‌رسد که او در قرن هشتم می‌زیسته است. (صدیق صفی زاده، مشاهیر اهل حق، حروفیه، تهران، 1387، ص 54 - 55
[7]. سید محمدعلی خواجه الدین، سرسپردگان، تاریخ و شرح عقاید دینی و آداب و رسوم اهل حق (یارسان) منوچهری، 1362، ص 2 و 3
برای مطالعه بیشتر دراین زمینه ر.ک به:
فرق و مذاهب اسلامی، رضا برنجکار
پیروان و مشاهیر اهل حق، صدیق صفی زاده
سیری کوتاه در مرام اهل حق، محمد مردانی