مسجد، در اسلام از جایگاه بزرگی برخوردار است و همواره پایگاه بزرگی برای عبادت و یاد خدا بوده و است. اقامه ی نماز جماعت و جمعه، برپایی تجمعات فکری و محل تعلیم و تعلم عقاید، برپایی مراسمات و مناسبت های اسلامی و حتی محلی برای اعزام نیروی انسانی به جبهه ها، از ظرفیت های این بنای مقدس بوده و هست.

مسجد اولین خانه ی توحید است. إِنَّ أَوَّل بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمَيْنِ.[1] این مکان عزیز جایی برای هدایت بوده و برخلاف ترسایان و عابدان ادیان دیگر، مسجد محلی برای اجتماع مسلمین بنا شده است. این یادگار رسول خدا تا اواخر قرن دوم هجری، تنها مأمن مسلمانان بود و تنها مکانی بود که مردم در موضوعات مختلف سیاسی، اجتماعی و نظامی به آن مراجعه می کردند. تصوف که شکل گیری آن در راستای ایجاد تفرقه بین مسلمانان بود، با ایجاد مکانی به نام خانقاه، سنگ بدعت دیگری در اسلام نهاد و باعث عمیق تر شدن فاصله ی مسلمانان با اهداف اسلام گردید. انگیزه های ایجاد این مکان نامبارک، با توجه به گرایشات متصوفه که به انزواطلبی و ریاضت کشی ایشان به آیین های قبل از اسلام سوق دارد، بی شباهت به آیین هایی مثل زرتشت و بودا و مسیحیت نیست. جالب است که بدانیم، در منابع به دست آمده از قرن چهار، از محل عبادت مانوی ها با عنوان خانقاه یاد می شود.[2] این امر به خوبی نشان می دهد که خانقاه، مکان ابداعی مسلمانان برای عبادت نیست و از خارج از مرز های اسلام با اهداف ضد اسلامی وارد شده است.

شکی نیست که شیوه ی راهبان مسیحی دیرها و آداب ایشان نقش موثری در زندگی صوفیان و همرنگی ایشان با کفار داشته است. امّا با این حال ابوهاشم کوفی، خانقاه را مکانی برای انجام اعمال صوفیانه قرار داد. دکتر غنی، ساخت آن را به ابوهاشم منسوب می کند[3] و برخی نیز ایجاد آن را کار یکی از امرای مسیحی در شام می دانند.[4] در مورد اولین خانقاه دیدگاه دیگری هم مطرح است که ابن تیمیه می گوید: اولین خانقاه در نواحی شهر بصره در عراق ساخته شده است.[5] ولی نظریه ی اول طبق داستانی از خواجه عبدالله انصاری،[6] مورد تایید متصوفه است.

در دوره ی صفویه، صوفیان از فعالیت ها و اعمال خویش باز مانده و در اثر عوامل گوناگون مانند، برخورد صفویه، جنگهای بین صوفیان، و قدرت گرفتن علمای بزرگ شیعه که مخالف جدی متصوفه بودند؛ رو به زوال نهاده و خانقاه نیز از این تحول در امان نبود و حتی برخی از خانقاه ها تخریب شدند.[7] این جریان نشان داد که سیره ی علمای بزرگ شیعه برخلاف ادعای متصوفه، مبارزه با مسلک صوفیانه و به خصوص بدعت هایی بوده که ایشان در دین نبوی وارد کرده اند، بدعت هایی چون پرداخت عشریه به جای خمس، بحث ولایت قطب، سماع و خصوصاً غسل اسلام! که خواستگاه این بدعت ها مکانی جز خانقاه نبوده است. یقیناً انجام این اعمال غیر شرعی در مسجد و محل اجتماع و پایگاه مسلمانان امکان پذیر نبود، به همین دلیل صوفیه به خانقاه متمایل شدند تا آزادانه به ترویج عقاید باطل خویش بپردازند.

به هرصورت وجود خانقاه، با توجه به اهدافی که صوفیه آن را ایجاد کرده اند و آن را محلی برای انجام مراسمات بدعت گونه ی خود مثل سماع و.. قرار داده اند؛ نشان گر عدم اصالت تصوف و وابستگی این فرقه ی وارداتی به کفار بوده و خود به خود ایشان را از میان مسلمین به انزوا رانده است.

منابع:

[1]. در حقيقت، نخستين خانه ‏اى كه براى [عبادت‏] مردم، نهاده شده، همان است كه در مكه است و مبارك و براى جهانيان [مايه‏] هدايت است. آل عمران/ آیه 96

[2]. غلامعلی آریا، طریقه چشتیه در هند و پاکستان، تهران ۱۳۶۵ش

[3]. غني، قاسم، تاريخ تصوف در اسلام، ص 19

[4]. ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴

[5]. كيائى، تاريخ خانقاه در ايران، ص 137

[6]. انصاري، خواجه عبدالله، طبعات الصوفيه، ص 10 ـ 9

[7]. محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، ج۱، ص۲۵۸ـ۲۶۳، تهران ۱۳۶۹ش

[8]. محمدموسی هاشمی گلپایگانی، بوی جوی مولیان: ابنیه و آثار تاریخی اسلام در ماوراءالنهر، ج۱، ص۱۷۲ و177 مترجم: بهرام شادابی، تهران ۱۳۷۹ش