پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ در روایتی آمده است که از امام جعفر صادق (علیه السلام) که نام ذوالقرنین، عبدالله بن ضحاک بن معد بود. از همین امر برخی نتیجه گرفتند که نام او عبدالله بود (یعنی بنده‌ی خدا) و نام پدرش ضحاک بود و نام جدش، معد! پس او کورش است! می‌گوییم که چه ربطی به کورش دارد؟ می‌گویند نام پدربزرگِ مادریِ کورش، آستیاگ (اژی‌دهاگ) بود که معرّب آن ضحاک است و معد هم همان ماد است! قوم ماد! چون کورش از طرف مادر، از قوم ماد بود!
در پاسخ می‌گوییم اولاً این ادعا که کورش از طرف مادر، از قوم ماد و نوه‌ی اژی‌دهاک بوده باشد، رد شده است. یعنی از لحاظ تاریخی، با واقعیت تطابق عقلانی ندارد.[1] بلکه نوعی داستان‌پردازی است. ثانیاً این روایت، آنگونه که شیخ صدوق نقل کرده، از جهت سند، مرفوع است. یعنی سند آن افتادگی دارد و لذا به خودیِ خود حجیت ندارد.[2] ثالثاً در بسیاری نسخه‌ها عبدالله بن ضحاک بن سعد آمده، نه معد![3] در مقابل این دست روایاتِ ضعیف‌السند، روایاتی داریم منسوب به اهل بیت که می‌گویند ذوالقرنین جوانی از اهل روم بود.[4]

پی‌نوشت:

[1]. پروفسور والتر هنیتس، داریوش و ایرانیان، ترجمه پرویز رجبی، تهران: نشر ماهی، 1391، ص 92-93.
[2]. بنگرید به: شیخ صدوق، الخصال، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1362، ج 1، ص 255.
[3]. شیخ صدوق، الخصال، ترجمه یعقوب جعفری، قم: نسیم کوثر، 1382، ج 1، ص 369؛ شیخ صدوق، الخصال، ترجمه مرتضی مدرس گیلانی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات جاویدان، 1362، ج 1، ص 202؛ سيد هاشم بحرانى، البرهان في تفسير القرآن‏، قم: انتشارات مؤسسه بعثه‏، 1374، ج 3، ص 674.
[4]. متن روایت: قَالَ: جِئْتُمْ تَسْأَلُونِّي عَنْ ذِي الْقَرْنَيْنِ‏، قَالُوا: نَعَمْ، قَالَ: كَانَ غُلَاماً مِنْ أَهْلِ الرُّومِ‏ ثُمَّ مَلَكَ، وَ أَتَى مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَ مَغْرِبَهَا، ثُمَّ بَنَى السَّدَّ فِيهَا. قَالُوا: نَشْهَدُ أَنَّ هَذَا كَذَا.
سند: عبد الله بن جعفر حميرى، قرب الإسناد، قم: مؤسسة آل البيت، 1413 هجری قمری، ص 322؛ فيض كاشانى، تفسير الصافي‏، تهران: مكتبه الصدر، 1415 هجری قمری، ج 3، ص 258؛ شیخ حویزی، تفسير نور الثقلين، قم: انتشارات اسماعيليان، 1415 هجری قمری، ج 3، ص 293.