جهاد در راه خدا یکی از مؤلفه‌های ارزشی در اسلام است که بزرگان اسلام از نبی مکرم تا اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام به آن بهای زیادی داده‌اند. آیات الهی نیز نشان از اهمیّت این فرهنگ می‌دهد؛ چرا که در بسیاری از آیات به مفهوم و نحوه ی جهاد و مجاهدان و ارزش ایشان پرداخته است.

یکی از انواع جهاد که در روایات ما از آن تعبیر به جهاد اکبر شده است، جهاد با نفس اماره است. یعنی انسان طوری رفتار کند و طوری امیال نفسانی‌اش را مدیریت کند که در مسیر الهی گام بردارد و مطابق با خواست خدا باشد. امام باقر علیه اسلام در این رابطه فرموده‌اند: لا فَضیلَةَ کالجِهادِ ، ولا جِهادَ کمُجاهَدَةِ اَلهَوی[1] فضیلتی چون جهاد نیست، و جهادی چون مبارزه با هوای نفس نیست. اگر جهاد با نفس صورت بگیرد، به یقین در معرکه‌های جنگ نظامی نیز نصرت الهی با رزمندگان خواهد بود و کشتن یا کشته شدن، هر دو منتهی به پیروزی لشکریان اسلام خواهد شد. حضرت علی علیه السلام فرمودند: «ان رسول الله صلی الله علیه و آله بعث بسریه فلما رجعوا قال: مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاصغر و بقی علیهم الجهاد الاکبر، قیل: یا رسول الله و ما الجهاد الاکبر؟ قال: جهاد النفس ثم قال صلی الله علیه و آله: افضل الجهاد من جاهد نفسه التی بین جنبیه.»[2]
رسول خدا(ص) سپاهیانی را به مقصدی گسیل داشت، پس از بازگشت آنان فرمود: مرحبا به قومی که از جهاد کوچک‌تر بازگشته‌اند، در حالی‌که جهاد بزرگتر برای آنان باقی مانده است. پرسیدند: ای رسول خدا! جهاد بزرگ‌تر چیست؟ فرمود: جهاد با نفس، سپس آن حضرت خاطرنشان ساختند که برترین جهاد آن است که انسان با نفس خود که در بین دو پهلوی او قرار دارد، مبارزه کند.

این روایت در كافی، جلد 5، صفحه ی 12 از زبان امام صادق علیه اسلام نیز نقل شده است. مبارزه با جنود شیطان همیشه از اولویت‌های اسلام بوده که شیطان درون، که همان نفس اماره است، مقدم بر شیاطین و خناسان بیرونی‌اند. مقابله با این دشمن باید به صورت جدی بررسی شود و پس از تفکر در رابطه با خداوند و هدف از خلقتش، با عزمی قوی به ترک گناه و انجام واجبات و به کار بستن دستورات اسلام و شزیعت پرداخته و از نفس خود مراقبه، محاسبه و مواخذه کند. در این رابطه امام موسی بن جعفر علیهماالسلام فرموده‌اند: هركس كه هر روز يك بار اعمال خود را محاسبه نكند از ما نيست.[3] 

در زمان این جهاد باید مراقب بود و کم کم فساداخلاقی را معالجه کرد.  هر يك از اخلاق‌هاي زشت را كه در خود مي‌بيند، مردانه و به طور جدی برخلاف آن اقدام كند. استفاده از ايام الله، همنشيني با خوبان، رفق و مدارا، دعا و توسل و... از مراقبت‌های دیگر در این جهاد عظیم است. جهاد با نفس اماره باعث کمال عقل انسان می شود، چنان که امیرالمومنین علیه السلام فرموده‌اند: جاهِد شَهوَتَكَ وَغالِب غَضَبَكَ وَخالِف سوءَ عادَتِكَ، تَزكُ نَفسُكَ، وَيَكمُل عَقلُكَ وَتَستَكمِلُ ثَوابَ رَبِّكَ[4] با هوا و هوس خود جهاد كن، بر خشمت مسلّط شو و با عادت‌هاى بد خود مخالفت كن تا نفست پاكيزه شود، عقلت به كمال برسد و از پاداش پروردگارت بهره كامل ببرى.

حال که اسلام نبرد با نفس را جهاد اکبر خوانده است، به طریق اولی نیاز به مواظبت بیشتر و جدیت بهتر در این زمینه برای پیروزی خواهد بود.

پی نوشت:

1- تحف العقول، ص 286.
2-  بحار الانوار، ج 70، ص 65.
3- مستدرك الوسائل، محدث نوري، نشر آل البيت ـ عليهم السلام ـ ، قم، چاپ اول، 1408 قمري، ج 12، ص 153.
4- غررالحكم، ج3، ص365، ح4760.