پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ «حیدر علی قلمداران » یکی از عناصر شاخص جریان قرآن‌ بسندگی معاصر شیعی در ایران است که به دیدگاه‌های اهل سنت متمایل شده و منکر حجیت روایات و بسیاری از اعتقادات شیعه از جمله مسئله خمس است؛ وی در این باره می‌نویسد: «خمسی را در جامعه شیعه رواج داده‌اند که از خدا و پیغمبر در این باره خبری و در عمل مسلمین صدر اول از آن اثری نیست!»[1]

این در حالی است که خداوند در قرآن کریم در سوره انفال می‌فرماید: «وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ»؛[2] «و (ای مؤمنان) بدانید که هر چه غنیمت و فایده بردید، خمس آن خاص خدا و رسول و خویشان او و یتیمان و فقیران و در راه سفر ماندگان (از خاندان او) است». مخاطب اين آيه در هنگام نزول، كسانى هستند كه همراه پيامبر صلی‌الله‌علیه‌‌وآله در جنگ بدر شركت كرده و با جانفشانى و از جان گذشتگى، پيروزى را به‌دست آورده‌اند؛ ولی باید توجه داشت که غنيمت در اين آيه، عام است و شامل هرگونه درآمدى اعمّ از كسب و كار و تجارت مى‌شود. واژه «غنيمت» و «غرامت»، هر يك شش بار در قرآن آمده است و همانگونه كه غرامت، شامل هرگونه ضرر مالى مى‌شود، نه فقط ضرر جنگى، غنيمت هم نه تنها درآمد جنگى، بلكه هرگونه منفعتى را در بر مى‌گيرد. كتب لغت مانند تاج‌العروس[3] و مفسران اهل‌سنت مانند فخر رازی[4] و قرطبی، در عموميت لغت (غنیمة)، شك ندارند.[5] همچنين در مفردات راغب آمده است: «به هر چيزى كه انسان به‌ دست مى‌آورد، غنيمت گفته‌ شده است».[6]

حجةالاسلام قرائتی در کتاب تفسیر خود می‌نویسد: «نزول آيه در جنگ بدر، دليل اين نيست كه خمس تنها در غنائم جنگى باشد و اگر هم مراد از غنيمت در آيه، تنها غنائم جنگى باشد، بايد گفت يك مورد از خمس، در اين آيه آمده و موارد ديگر در روايات مطرح شده است».[7]

بنابراین غنيمت در اين آيه، عام است و شامل هرگونه درآمدى اعم از كسب و كار و تجارت مى‌‏شود؛ به عبارت دیگر، اگر کسی (مانند قلمداران ) گفت که مراد از غنیمت در این آیه، غنائم جنگی است و غیر این را شامل نمی‌شود، باید گفت که فقط یک مورد از خمس در این آیه آمده است و موارد دیگر خمس در روایات بیان شده است و هيچ اشكالى ندارد كه قرآن تنها در این آیه، یک قسمت از موارد خمس را بيان كرده باشد و بقيه را پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله بیان کرده باشد؛ نظیر اینگونه مسائل در قرآن زیاد است؛ مثلا قرآن می‌فرماید، نماز بخوان! اما به کیفیت و کمیت آن اشاره نکرده که در این صورت ناچاریم به روایات رجوع کنیم.

پی‌نوشت:
[1]. قلمداران ، حیدر علی، راه نجات از شر غلات، ص440.
[2]. سوره انفال، آیه 41.
[3]. زبيدی، مرتضى، تاج العروس، ج33، ص188.
[4]. شهاب الدین، آلوسی، تفسیر روح المعانی، ج5، ص150، «الغنيمة ما حصل مستغنما سواء كان ببعث أو لا باستحقاق أو لا قبل الظفر أو بعده ... »
[5]. «وَاعْلَمْ أَنَّ الِاتِّفَاقَ حَاصِلٌ عَلَى أَنَّ الْمُرَادَ بِقَوْلِهِ تَعَالَى: "غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ" مَالُ الْكُفَّارِ إِذَا ظَفِرَ بِهِ الْمُسْلِمُونَ عَلَى وَجْهِ الْغَلَبَةِ وَالْقَهْرِ وَلَا تَقْتَضِي اللُّغَةُ هَذَا التَّخْصِيصَ عَلَى مَا بَيَّنَّاهُ.» (یعنی با اینکه لغت این تخصیص را برای لفظ غنمتم نمی‌پذیرد، ولی علما بر تخصیص خمس به غنیمت جنگی اتفاق کرده‌اند.) الجامع لاحکام القرآن، قرطبی، ج8، ص1.
[6]. راغب اصفهانى، المفردات فی غريب القرآن، ج1، ص615، دار القلم، الدار الشامية - دمشق بيروت.
[7]. قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج3، ص321، تهران، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم.