پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ کیمیاگری یکی از علوم غریبه و خفیه است که از دیرباز مورد توجه عده‌ی خاصی از انسان‌ها بوده است و کسانی که این علم را به دست می‌آوردند قادر بودند فلزاتی همچون مس و... را به طلا تبدیل کنند. از آنجا که مردم در قدیم علاقه‌ی زیادی برای تبدیل مس به طلا داشتند، به دنبال تحصیل این علم بودند.[1]
در خصوص بعض از عرفا و بزرگان، همچون مرحوم نخودکی، شنیده شده است که دارای علم کیمیا بوده‌اند؛ هرچند که خود بدان اعتراف نکرده‌اند و شاید آن را به کار نگرفته‌اند. شیخ احمد احسایی، مؤسس فرقه‌ی شیخیه، از جمله کسانی است که مدعی بود علم کیمیا را داراست. این ادعا به مانند دیگر ادعاهای شیخ، تاکنون اثبات نشده است و تنها در حد یک ادعای محض باقی مانده است. حاج محمد کریمخان کرمانی می‌نویسد: «شیخ احمد در علم کیمیا استاد حکما بودند و در علم اکسیر و کیمیا چنان عجایب و ظاهر و باطن آن را ایضاح فرمودند که جابر بن حیان و جلدلی، خادم ایشان می‌شدند».[2]
آنچه در ادعاهای مشایخ شیخیه جالب و در خور تأمل به نظر می‌رسد این است که ایشان ادعاهای بسیار بزرگی، همچون دارا بودن علم کیمیا و اخذ علوم و معارف الهی از اهل بیت (علیهم السلام) به طور مستقیم و در عالم خواب، می‌کردند که هرگز قادر به اثبات آن نبودند. ادعای کیمیاگری احسایی تاکنون ثابت نشده است، اما کریمخان می‌نویسد جابر بن حیان در علم کیمیا، خادم احسایی محسوب می‌شود. آخر هنوز ثابت نشده که او علم کیمیا را دارد چگونه جابر بن حیان شاگرد او محسوب می‌شود؟!
مرحوم تنکابنی، که در درس احسایی و رشتی شرکت می‌کرده است، می‌نویسد: «شخصی از شیخ احمد پرسید: «شما از علم کیمیا اطلاع دارید یا نه؟» شیخ جواب داد: علمی را می‌دانم. آن شخص می‌گوید: اگر شما در کیمیا سر رشته دارید، چرا کیمیا را به کار نمی‌برید تا قروض خود را ادا کنید؟ شیخ در پاسخ گفت: «آری من کیمیا دارم اما کار با آن را نمی‌دانم».[3]
آنچه جای پرسش دارد این است که مگر می‌شود وی علم کیمیا را داشته باشد اما نتواند از آن استفاده کند؟ آیا غیر از این است که ایشان اصلاً علم کیمیا نداشته است و برای همین نمی‌توانسته از آن استفاده کند؟ شیخ عبدالرضا ابراهیمی، پنجمین رئیس فرقه‌ی شیخیه‌ی کریمخانیه در کرمان، در توجیه این سخن شیخ می‌نویسد: «اگر دیگران ظاهر این علم را داشته‌اند، ایشان باطن این علم را هم داشته‌اند و چه بسا عمل آن را هم فرموده باشند. ولی یقین است که اگر می‌فرمودند: عمل آن را هم دارم، خطر جانی بر ایشان داشت.»[4]
در نقد سخن ابراهیمی باید گفت اولاً اگر احسایی علم کیمیا را داشت، می‌توانست مخفیانه آن را به کار گیرد و قروض خود را ادا کند تا نیاز نباشد برای ادای قروض خویش، دستش را پیش شاهزادگان فاسد قاجار دراز کند و خود را وام‌دار آنها کند و در این صورت جان او هم در امان بود و ترسی در کار نبود؛ چون کسی مطلع نمی‌شد که شیخ علم کیمیا را داراست.[5] ثانیاً هیچ سند و مدرکی هم بر این ادعای شیخ وجود ندارد.
البته ذکر این نکته لازم به نظر می‌آید که بگوئیم: لازم نیست هر کس علم کیمیا را داشته باشد، باید حتماً آن را به کار گیرد، بلکه می‌شود تا پایان عمر از آن استفاده نکند. لذا در خصوص بعض عرفا و بزرگان امامیه نقل شده است که ایشان علم کیمیا را داشتند اما دیده نشده که آن را به کار گیرند. اما فرق احسایی با ایشان در آن است که علما و عرفای امامیه که صاحب این علم بودند، ادعای آن را هم نمی‌کردند ولی احسایی ادعای آن را می‌کرد و قادر به اثبات آن هم نبود.
حاصل سخن اینکه شیخ احمد احسایی ادعای علم کیمیا را کرد و مشایخ شیخیه هم بدان دامن زدند و ادعای او را تکرار کردند، اما شیخ نتوانست ادعای خود را ثابت کند و حتی دیده و شنیده نشد که وی آن علم را حتی یک‌بار به کار گیرد و او می‌توانست مخفیانه از آن علم حداقل برای نفع شخصی خود استفاده کند تا نیاز نداشته باشد برای گرفتن پول دستش را نزد فتحعلی‌شاه و شاهزادگان قاجار دراز کند. آیا رفتارهای شیخ نمی‌تواند نشانه‌ی این باشد که وی این علم را نمی‌دانسته است؟

پی‌نوشت:

[1]. علوم غریبه عبارتند از: کیمیا (علم صناعت)، لیمیا (علم طلسمات)، هیمیا (علم تسخیرات)، سیمیا (علم روح) و ریمیا (علم شعبده بازی).
[2]. حاج محمد کریمخان کرمانی، هدایة الطالبین، ص 64-65.
[3]. محمد بن سلیمان تنکابنی، قصص العلماء، تهران، انتشارات علمی‌فرهنگی، 1383ش.
[4]. عبدالرضا ابراهیمی، پاسخی به کتاب مزدوران استعمار، ص 54.
[5]. جهت مطالعه‌ی بیشتر بنگرید به مقاله‌ی: بهشت فروشی شیخ احمد احسایی