پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ «امر به معروف» و «نهی از منکر» دو فریضه بزرگ و دو فرع از فروع ده‌گانه اسلام محسوب می‌شوند. گذشته از عنایت خاص قرآن کریم به این موضوع و نیز سیره‌ی نظری و عملی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و دیگر اولیای دین، در نگاه امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) نیز امر به معروف و نهی از منکر جایگاه ممتاز و ویژه‌ای دارد. حضرت این موضوع را عنایت دین، قوام شریعت و با فضیلت‌ترین اعمال بندگان خدا توصیف می‌نماید که حتی از جهاد در راه خداوند نیز بالاتر است. از دیدگاه ایشان این دو فریضه برکات فراوانی در جامعه اسلامی به دنبال دارد و در مقابل ترک آن‌ها مستوجب نزول بلا و خطرات زیادی است. مراتب سه‌گانه امر و نهی (قلبی، لسانی، یَدی)، خصوصیات آمر و ناهی، رابطه امر به معروف و نهی از منکر با جهاد و اقامه حدود و نیز لزوم نصیحت کردن و نصیحت پذیرفتن، همچنین فضیلت امر و نهی عوام نسبت به خواص و رعایا نسبت به حکام، از دیگر فرازهای بیانات علوی در تبیین جایگاه و ارزش امر به معروف و نهی از منکر است.

امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «و ما اعمال البر کلها و الجهاد فی سبیل‌ الله عندالامر بالمعروف و النهی عن المنکر الا کنفثة فی بحر لجی.[1] تمام کارهای نیک و حتی جهاد در راه خدا، در مقابل امر به معروف و نهی از منکر به اندازه‌ی آب دهانی در مقابل دریایی پهناور بیش نیست!» این دو فریضه‌، آن‌چنان جایگاه والایی در شرع مقدس اسلام دارند که در حدود ۳۰ آیه از آیات قرآن کریم با الفاظ و عبارات مختلف در خصوص آن‌ها نازل گردیده است. علاوه بر آن، در سخنان معصومین (علیهم‌السلام)، در خصوص آن‌ها نکات فراوانی بیان گردیده که در منابع و متون معتبر حدیث ما ثبت و ضبط شده است. فقها و محدثین نیز در کتاب‌های خود هر یک بابی را تحت این عنوان باز کرده و درباره‌ی آن مطالب ارزنده‌ای را نگاشته‌اند. در اهمیت و منزلت این دو عمل، همین بس که جزء فروع دین شمرده شده‌اند.

امیرالمؤمنین فرمودند: «الامر بالمعروف افضل اعمال الخلق.[2] امر به معروف با فضیلت‌ترین اعمال خلق خداست». این گفتار که اطلاق نیز دارد، امر به معروف را نسبت به همه اعمال و کردار بندگان خدا، برتر و با فضیلت‌تر معرفی نموده است و به‌تنهایی ارزش والای این فریضه را اثبات می‌نماید. در احادیث، درباره آثار، برکات و پاداش امر به معروف و نهی از منکر تعبیراتی آمده است. از جمله اینکه: «آمر به معروف در زمره‌ی اهل معروف است». «امر به معروف به مؤمنان پشت‌گرمی می‌دهد». «ناهی از منکر بینی منافقان، کفار و فاسقان را به خاک می‌مالد». «امر به معروف و عامل به آن، ناهی از منکر و تارک آن، حافظ و نگه‌دارنده حدود الهی، هر سه از سلامت دنیا و آخرت برخوردار می‌گردند». «امر به معروف و نهی از منکر موجب قوام شریعت می‌گردد».

امام علی (علیه‌السلام)، تعابیر زیادی در خصوص آمر به معروف و ناهی از منکر دارند. مهم‌ترین خصوصیت امر به معروف و ناهی از منکر از نظر امیر‌المؤمنین این است که باید خودش به آنچه که می‌گوید، عامل باشد. اهل طمع نباشد و همچنین آمر و ناهی باید در این راه از سرزنش ملامت‌گران نهراسند.
الف) عامل بودن آمر؛ «ائتموا بالمعروف و أمروا به و تناهوا عن‌ المنکر و انهوا عنه.[3] به معروف عمل کنید و به آن امر و فرمان دهید. از منکر دست بکشید و دیگران را نیز از آن بازدارید» و «لا تکن ممن... یحب‌الصالحین و لا یعمل عملهم و یبغض المذنبین و هو احدهم.[4] از جمله کسانی نباش که صالحان را دوست دارند، ولی همانند آنان عمل نمی‌کنند و از گناهکاران خشمگین‌اند، ولی خود یکی از آنان می‌باشند».
ب) اهل سازش و طمع نبودن؛ حضرت امیر (علیه‌السلام)، در کلامی زیبا می‌فرمایند: «لا یقیم امر‌الله سبحانه الا من لا یصانع و لا یضارع و لا یتبع المطامع.[5] کسی نمی‌تواند امر خدای سبحان را اقامه کند مگر آنکه سازش‌کار نباشد و پیرو آرزوها نگردند».
ج) بی‌توجهی به ملامت‌گران؛ امیرمؤمنان در کلامی حکمت‌آمیز، آنجا که پس از جنگ صفین برای فرزند گرامی‌اش امام حسن (علیه‌السلام)، وصیت می‌نویسند، پس از تأکید بر امر به معروف با دست و زبان،[6] می‌فرماید: «و جاهد فی‌الله حق جهاده و لا تأخذک فی الله لومه لائم.[7] و در راه خدا جهاد کن، آن‌گونه که شایسته است و در راه خدا مبادا سرزنش سرزنش‌کنندگان تو را بازدارد». از آنجا که یکی از موانع اجرای وظیفه امر به معروف و نهی از منکر ممکن است سخنان ملامت‌گران و یاوه‌گویان باشد، حضرت تذکر می‌دهد که مبادا به صحبت اینان توجه نمایی. بی‌شک امر به معروف و نهی از منکر که نوعی جهاد است، اعتراض عده‌ای را به دنبال خواهد داشت، اما آمر و ناهی نباید به این موضوع توجه نمایند.

مراتب امر به معروف و نهی از منکر
از دیدگاه امام علی (علیه‌السلام)، فریضه‌ی امر به معروف و نهی از منکر سه مرتبه دارد. اول مرتبه قلبی، سپس مرتبه‌ی لسانی (زبانی) و آنگاه مرتبه عملی. این تقسیم‌بندی در کتاب‌های فقهی علمای اسلام نیز رایج گشته و تمامی فقها به هنگام بحث از این فریضه، آن را به سه مرتبه به شرح فوق تقسیم می‌نمایند. هر یک از مراتب مذکور خود دارای مراحلی است که آمر و ناهی با رعایت الیسر فلا‌عسر (از ساده به سخت) باید امر و نهی نمایند. «ایها المؤمنون انه من رأی عدواناً یعمل به و منکراً یدعی الیه فانکره فقد سلم و بر‌ئ، و من انکره بلسانه فقد أجر و هو افضل من صاحبه، و من انکره بالسیف لتکون کلمة الله هی العیا و کلمه الظالمین هی السفلی فذلک الذی اصاب سبیل الهدی و قام علی الطریق و نور فی قلبه الیقین.[8] ای مؤمنان، هرگاه کسی دید که به دشمنی و نافرمانی حق عمل می‌شود و منکری رواج می‌یابد و آن را قلباً انکار نماید و از آن بیزاری جوید، راه به سلامت برده و از گناه تبرئه می‌شود. هرکس آن را با زبان نیز انکار کرده و با آن به مخالفت برخیزد، اجر و پاداش نیز دریافت داشته و چنین کسی از قبلی بهتر است. هرکس آن را به وسیله شمشیر انکار و با آن مبارزه نماید و کاری کند که جبهه‌ی حق و کلمة الله متعالی شود و جبهه‌ی ناحق و جانب ظالمان پست و خوار گردد، او راه هدایت را پیدا کرده، بر راه مستقیم و راست قرار گرفته و یقین را در قلبش شکوفا ساخته است». حضرت در اینجا ضمن این‌که نهی از منکر را در سه مرتبه می‌داند، ارزش و اهمیت هر یک را نیز یاد‌آور می‌شود که مرتبه‌ی لسانی را از مرتبه‌ی قلبی و مرتبه یدی را از مرتبه‌ی زبانی بالاتر اعلام می‌کند. عمل در حد مرتبه‌ی قلبی باعث می‌شود که انسان خود را سالم نگه‌داشته و مرتکب گناه نگردد. در مرحله‌ی زبانی، آمر و ناهی، اجر و پاداش نیز می‌گیرد و در مرحله پایانی بالاترین پاداش را که عبارت از هدایت به راه راست و حرکت در آن طریق است، نصیب خود می‌گرداند.

از آثار ترک امر به معروف و نهی از منکر نیز می‌توان به مورادی اشاره کرد، از جمله؛ عدم پیروی از اهل‌بیت و دنبال نا‌اهلان رفتن (گمراهی)، قرار گرفتن مورد لعنت خداوند، مستولی شدن بدان و انسان‌های شرور بر جامعه، عدم استجابت دعا، به طمع افتادن بیگانگان و اقویا در مورد مسلمانان، هلاکت مردم و سرازیر شدن سیل بلاها بر آنان، عدم امکان مجاورت و هم‌نشینی با خداوند، بی‌خاصیت شدن انسان (میت الاحیاء).

دیدیم که امام اول شیعیان و مولای متقیان، امر به معروف و نهی از منکر را «افضل اعمال الخلق»، «غایت دین»، «قوام شریعت»، و «بالاترین عمل نیک و جهاد در راه خداوند» معرفی می‌نماید که همگی دلالت بر فضیلت این فرضیه دارد. همچنین در خصوص آثار و برکات این دو فرضیه فرمود که آمر به معروف در زمره «اهل معروف» قرار می‌گیرد و به مؤمنان پشت‌گرمی می‌دهد. ناهی از منکر نیز بینی کفار و منافقان و فاسقان را به خاک مالیده از مکر و نیرنگ آنان در امان می‌ماند. سلامت دنیا و آخرت، ثواب مضاعف و اجر فراوان از دیگر فواید اجرای امر به معروف و منکر است. علاوه بر آن، حضرت امر به معروف و نهی از منکر را معیار سنجش اعمال و نیز شایسته و سزاوار مسابقه و رقابت می‌دانند. همه‌ی این مطالب را برای بیان اهمیت امر به معروف و نهی از منکر و اثبات جایگاه ویژه و خاص آن در بین سایر فرایض ذکر نمودیم.

پی‌نوشت‌ها:

[۱]. نهج البلاغه، ترجمه دشتی، حکمت 374، ص 429.
[2]. غررالحکم و دررالکم، ج ۱، ص ۱۰۳، شماره ۱۱۹۸.
[3]. همان، ج ۱، ص ۱۵۰، شماره ۷۹.
[4]. دادسرای انقلاب اسلامی مبارزه با مواد مخدر و منکرات تهران. شیوه‌های صحیح امر به معروف و نهی از منکر. سازمان تبلیغات اسلامی، ص ۱۴۸ به نقل از حکمت ۱۴۲ نهج‌البلاغه.
[5]. شرح نهج‌البلاغه، محمد عبده، حکمت ۱۱۱، ص ۶۸۲.
[6]. همان، حدیث شماره ۶.
[7]. نهج‌البلاغه، ترجمه دشتی، نامه ۳۱، ص ۵۱۰.
[8]. غرر الحکم و دررالکلم، ص ۲۲۹، شماره ۲۰۰.