پیرامون ذوالقرنین
ابوالمجد سنایی غزنوی شاعر و اندیشمند ایرانی قرن پنجم هجری، به روشنی باور داشت آن کسی که در برابر یأجوج و مأجوج سد بنا کرد، اسکندر بود و از همین روی، اعتقاد خود به ذوالقرنین بودن اسکندر را اعلان می‌دارد.
صائب تبریزی از شاعران و ادیبان ایرانی دوران صفوی، بارها لب به ستایش اسکندر گشوده و او را به عنوان ذوالقرنین ستوده است.
فریدالدین عطار نیشابوری از ادیبان و اندیشمندان و عارفان ایرانی قرن 6 هجری به ذوالقرنین بودن اسکندر باور داشت. چنانکه در مدح اسکندر بسیار شعر گفت.
ابومحمد الیاس بن یوسف گنجوی (مشهور به نظامی گنجوی)، ادیب و حکیم ایرانی در قرن 6 هجری، در آثار خود مکرراً اسکندر را ستوده و صراحتاً او را ذوالقرنین خوانده است.
در روایتی آمده که نام ذوالقرنین، عبدالله بن ضحاک بن معد بود. یعنی بنده‌ی خدا، پسر اژی‌دهاگ پسر قوم ماد! پس او همان کورش است! در پاسخ می‌گوییم اولاً این ادعا که کورش از نسل ماد بوده باشد امروزه منسوخ و باطل شده است. ثانیاً این روایت ضعیف السند است. ثالثاً در برخی نسخه‌ها "ابن سعد" آمده، نه "ابن معد"..! رابعاً در حدیث داریم که ذوالقرنین تاریخی، اهل روم بود.
حکیم فردوسی در شاهنامه همانند دیگر فرهیختگان و بزرگان ایرانی، اسکندر را ذوالقرنین مینامد که در پی آب حیات به شرق و غرب سفر کرد و در مقابل قوم یأجوج و مأجوج سدی ساخت.
در منابع تاریخی به ویژه در آثار مورخ بزرگ، فلاویوس ژوزفوس می‌بینیم سد مشهوری در قفقاز، به دست اسکندر مقدونی در مقابل اقوام سکایی ساخته شد. حکیم ابوالقاسم فردوسی نیز در شاهنامه، ساخت سد در برابر یأجوج و مأجوج را به اسکندر مقدونی نسبت می‌دهد.
مولانا جلال الدین بلخی، در آثار از دیوان شمس تا مثنوی معنوی، بارها اسکندر را ستوده و از او به عنوان ذوالقرنین یاد می‌کند.
چه خوشمان بیاید، چه نیاید، سعدی، اسکندر را ذوالقرنین می‌خواند. هرچند نگارنده این نوشتار، اعتقادی به ذوالقرنین بودن اسکندر ندارد. تنها به گزارش منابع تاریخی اکتفاء می‌کند.
حافظ شیرازی، ملقّب به لسان الغیب، که حقاً از نقاط اوج عرفان و ادب ایرانی است، در اشعار خود، مکرراً اسکندر مقدونی را ستایش کرده و او را ذوالقرنین مینامد.
آیت الله مکارم شیرازی (حفظه الله) در زمینه ذوالقرنین، به سخن ابوالکلام آزاد (اندیشمند هندی) مراجعه کردند. از سویی می‌دانیم که استدلال‌های ابوالکلام "امروزه" از اعتبار ساقط است. فی الواقع، کشفیات جدید به ما نشان می‌دهد که کورش ابداً نمی‌تواند ذوالقرنین باشد، از سویی آیت الله مکارم فرمودند این ادعا که کورش همان ذوالقرنین باشد، ابهاماتی دارد.
علامه طباطبایی(ره) با قاطعیت و یقین کورش را ذوالقرنین ندانستند، بلکه فرمودند بر این تطبیق اعتراضاتی وارد است؛ لیکن ایشان کورش را نزدیک‌ترین گزینه به ذوالقرنین می‌دانند. هرچند که امروز، همین نزدیکیِ کورش و ذوالقرنین نیز باطل و نادرست است.
با اینکه ابوریحان در کتاب خود به نقل از اهل مغرب، نام کورش را می‌آورد و این بدین معناست که او با منابع ایشان و شخصیت کورش از نگاه آنان آشنایی کامل داشت، اما دریغ از تطبیق کورش و ذوالقرنین! این‌ها شواهد و قرائنی آشکار بر اینند که در منابع اسلامی تا پیش از عصر استعمار، کورش با اینکه شناخته شده بود، لیکن هیچ گاه مصداق ذوالقرنین خوانده نشد.
اگر بخواهیم طبق اسناد تاریخی به این مسئله بنگریم، باید بگویم که کورش، نه تنها یکتاپرست نبود، بلکه چندگانه‌پرست، مشرک و ایضاً بت‌پرست بود. باید توجه داشت که از هر سو به این قضیه نگاه کنیم، راهی برای اثباتِ موحّد بودنِ کورش وجود ندارد.