پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ امام محمد بن علی باقرالعلوم علیهماالسلام، پنجمین حجت الهی است که زندگی سراسر برکت ایشان تبلور اخلاق محمدی و سیره علوی بوده است؛ امامی که سرتاسر زندگی با برکتش پر از نور خدا بود و با تبلیغ و ترویج اسلام حقیقی به تربیت جامعه پرداخت. چند سالی از دوران کودکی حضرت به همراه جد بزرگوارشان یعنی وجود مقدس سیدالشهدا علیه‌السلام سپری شد و یکی از شاهدان حادثه عظیم کربلا و اسارت خاندان رسالت در کوفه و شام بودند.

با بررسی و دقت در سیره امام باقرالعلوم علیه‌السلام نکات و ویژگی‌هایی به دست می‌آید که ایشان را به عنوان برترین الگوی هر مسلمانی معرفی می‌کند.

نجات فقه اسلامی از اجتهاد مقابل نص 

بعد از حادثه عظیم عاشورا و اسارت خاندان رسالت، اهل بیت علیهم‌السلام با محدودیت‌های اجتماعی خاصی مواجه شدند و این محدودیت‌ها سال‌ها پا برجای بود تا آن‌که اختلافات داخلی خلفای مروانی سبب شد فشارها از سوی حکام کاهش پیدا کند. در این هنگام، امام با تربیت شاگردان، به ترویج مبانی اسلام ناب محمدی پرداختند.

به دلیل دوری جامعه از اهل بیت علیهم‌السلام، فرقه‌ها و مذاهب منحرف فراوانی در جامعه اسلامی ایجاد شدند؛ مقابله علمی با آنان مهم‌ترین فعالیت حضرت در آن عصر بود. غالب مسلمانان آن دوران، از فقهایی تبعیت می‌کردند که به وسیله قیاس، استحسان یا سد ذرایع، در برابر قرآن کریم و سنت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فتوا می‌دادند ولی امام علیه‌السلام با تبیین فقه که برگرفته از معدن الهی آن بود، قواعدی را بیان کردند که سال‌های متمادی فقهای اسلامی پیرامون آن، کتاب‌ها نوشته و بر اساس آن فتوا داده‌اند.

قاعده فقهی استصحاب(1) و قاعده تجاوز و فراغ(2) تنها دو نمونه از قواعد اصولی است که امام باقر علیه‌السلام آن را بیان کرده و در دوران امام صادق علیه‌السلام به شکوفایی رسید. با بیان این قواعد، روح تازه‌ای به فقه اسلامی دمیده شد و جامعه اسلامی از گزند تحریفات و اجتهاد مقابل نص نجات پیدا کرد.

نقطه عطف کلام اسلامی

یکی دیگر از ویژگی هایی که همچون خورشید درخشان، در حیات طیبه امام باقر علیه‌السلام می‌درخشد، ترویج و آموزش علم کلام است. به دلیل خلأ سیاسی در آن زمان، فرقه‌های منحرف کلامی در جامعه اسلامی ظهور کردند که با ایجاد شبهاتی در میان مسلمانان، عقاید آنان را دستخوش تغییر و تحریف قرار دادند. امام علیه‌السلام با ایجاد مدرسه کلامی و آموزش و تربیت شاگردان بسیاری که هر کدام از آنان متکلم مشهور دوران خود شدند، به مبارزه علمی با نحله‌های انحرافی کلامی پرداختند.

همچنین ایشان با مناظرات علمی، منطق فکری اهل بیت علیهم‌السلام و برتری آن بر سایر ادیان و مذاهب را به اثبات رساندند. شاهد این سخن، مناظره امام باقر علیه‌السلام با اسقف مسیحیان در شام است. پیروزی ایشان بر اسقف مسیحی، تعجب همگان از دریای علم الهی حضرت را برانگیخت. مرحوم کلینی در جلد هشتم کتاب شریف کافی، آن مناظره را بیان می‌کند.(3)

امام باقر علیه‌السلام سال‌ها قبل از تولد، از سوی رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله به رمزگشای علوم یا همان باقرالعلوم،  ملقّب شد. پیامبر خاتم صلی‌الله‌علیه‌وآله در توصیف آن امام همام خطاب به جابر بن عبدالله‌ انصاری فرمودند: «تو مردى از خاندان مرا درك خواهى كرد كه نامش نام من، و رفتار و كردارش، رفتار و كردار من است. او شکافنده دانش است.»(4)

مژده ولادت حضرت در این حدیث شریف، یکی از اخبار غیبی است که از زبان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بیان شده است. نجات مسلمانان از عقاید فاسد کلامی و بیان فقه اصیل اسلامی، تنها گوشه‌ای از گستره معنایی باقرالعلوم است. 

پی‌نوشت:
1. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الکافی، ج6، ص60، دار الحديث - قم، چاپ اول، ق‏1429. «لَايَنْقُضُ‏ الْيَقِينَ‏ بِالشَّكِ‏، وَ لَايُدْخِلُ الشَّكَّ فِي الْيَقِينِ، وَ لَايَخْلِطُ أَحَدَهُمَا بِالْآخَرِ، وَ لكِنَّهُ‏ يَنْقُضُ الشَّكَّ بِالْيَقِينِ»
2. شيخ حر عاملى، وسائل الشيعة، ج6، ص318، مؤسسة آل البيت عليهم السلام - قم، چاپ اول، 1409 ق. «وَ عَنْهُ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ يَعْنِي أَحْمَدَ بْنَ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: سَأَلْتُهُ‏ عَنْ‏ رَجُلٍ‏ شَكَ‏ بَعْدَ مَا سَجَدَ أَنَّهُ‏ لَمْ‏ يَرْكَعْ‏ قَالَ يَمْضِي فِي صَلَاتِهِ. «محمد بن مسلم از امام صادق (ع) و یا امام باقر در مورد مردى مى‌پرسد: که پس از سجده شک مى کند که آیا رکوع را انجام داده است یا نه. حضرت مى‌فرماید: نمازش صحیح است»
3. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الکافی، ج8، ص122، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ چهارم، 1407 ق.
4. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافی، ج1، ص469، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ چهارم، 1407 ق. «سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص يَقُولُ إِنَّكَ سَتُدْرِكُ رَجُلًا مِنِّي اسْمُهُ‏ اسْمِي‏ وَ شَمَائِلُهُ‏ شَمَائِلِي يَبْقُرُ الْعِلْمَ بَقْرا.»

محمدجواد مهریار