پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ اگر به یکی از زیارتگاه‌ها یا بنابر گفته خود زرتشتیان، به یکی از پیرانگاه های زرتشتیان رفته باشید، زرتشتیان و برخی از موبدان بیان می‌کنند که این محل، مکانی برای مخفی شدن و فرار دختران آخرین پادشاه ساسانی بوده است. [1] در مورد فلسفه و علت ایجاد این پیرانگاه ها مقالاتی نوشته شده است. در ادامه نظری که موبدان زرتشتی به نوعی آن را قبول دارند بیان می‌شود.
قدیمی‌ترین ریشه مطرح شده در پیدایش پیرانگاه های زرتشتی مربوط به رابطه این اماکن با نیایش زن - ایزد آناهیتا است. آناهیتا یا به نوشته اوستایی اردوی سور آناهیتا، ایزدی زن بوده که موکل آب، بارش، رودها و چشمه‌ها، عشق و باروری، زایش، مادری و مهر خانوادگی بوده است. تقدیس آناهیتا به ویژه در دوران مهرپرستی یا عصر میتراییسم، به ویژه در زمان سلطه سلوکیان و به دنبال آن در عهد اشکانیان، سنتی رایج بوده است و حتی در کنار عناصر حاکم مذهب زرتشتی رواج داشته است و مکان‌های مقدسی جهت نیایش آن برپا بوده است. نیایشگاه‌های آناهیتا در کنار چشمه‌های پرآب، رودها و آبشارها پدید می‌آمده است. از این پیرانگاه ها، پیر سبز و نارکی هنوز هم در زمان بارش‌ها و یا در دوره ذوب برف‌ها دارای آبشارهای موقتی می‌شوند. همه این پیرانگاه ها به‌جز پیر هریشت و ستی پیر دارای چشمه هستند و در نزدیکی هریشت، مسیل رودخانه‌ای و در ستی پیر چاه آبی خشک شده وجود دارد. این احتمال موجود است که زمانی به علت بهتر بودن وضع آب و هوایی، آبشارها و چشمه‌ها فعال‌تر و پرآب‌تر بوده‌اند و رودخانه‌ها در فصل یا فصولی از سال دارای آب بوده‌اند. چاه مقدس گونه ستی پیر نیز تاحدود سی سال پیش هنوز آب داشته است. به هر حال ارزش و تقدس آب در اینگونه نواحی کم آب قابل درک می‌باشد. [2]

خانم مری به ویس در مقاله خود در مورد معبد آناهیتا بودن این اماکن و امثال آن می‌نویسد: از سوی دیگر در مورد زیارتگاه واقع در یزد شواهدی بس قویتر و آشکارتر حکایت از آن می‌کنند که زیارتگاه در اصل به آناهید، ایزد بانوی آبها، تعلق داشته است. زیارتگاه برفراز کوه قرار ندارد. بر صخره‌ای سکو مانند، اندکی بالاتر از بستر رودخانه بنا شده است که به هنگام باران، سیلاب شدید در آن راه می‌افتد. در حول و حوش خود صخره قربانگاه و در دامنهٔ تپه، و در صخره برابر آن‌سوی بستر رودخانه، برای جمعیتی انبوه، جا هست. با آنکه در تمام کوهستان‌های اطراف یزد مسیلها، شکافهای ژرف در سنگها ایجاد کرده‌اند در هیچ کجا به چنین ملتقائی چشمگیر، از رودخانه‌ها و سیل آب‌ها برخورد نکردم که این‌چنین محلی مناسب برای پرستش ایزد بانوی آبها باشد. از اینها گذشته در غرب زیارتگاه چشمه‌ای زاینده جوشان است که آبهای آن را در جوی کنار بستر رودخانه، هدایت می‌کنند تا استخر بالای سر زیارتگاه را همیشه از آب زلال سرشار دارد. پس می‌توان پنداشت زیارتگاه بانو-پارس پرستشگاه باستانی آناهید آب‌هاست و چون در «پیرامون سرزمین پارس» قرار دارد پس متعلق است به بانوی آن [پارس]. از آنجا که یکی از اسامی بسیار رایج که روی دختران روستاهای زرتشتی نشین اطراف زیارتگاه بانو -پارس می‌گذارند «آب ناهید» یا «آناهید» است، که معمولاًاوناهید» تلفظ می‌شود، پس هنوز می‌توان شواهدی دال بر پرستش این ایزدبانو را در محل دید. به علاوه چون در «روایات زرتشتی» به کرات به «بانو اناهید» و یا «بانو اردوی سور آبها» اشاره می‌شود، می‌توان نتیجه گرفت، که این اسم حتی تا سدهٔ هفتم میلادی حائز اهمیت و شخصیت بوده است. اهمیت و شخصیتی که اینک از خاطره‌ها رفته و هیچکدام از دو اسم ایزدبانو در ذهن زرتشتیان محل معنائی را تداعی نمی‌کند و اگر یشت او را می‌خوانند به عنوان ستایش و مدیحهٔ آب است. [3]

موبد نیکنام در تایید این مطلب بیان می‌دارد که نیایشگاه هایی در ایران و دامنه کوه‌ها رو به شرق وجود دارد، احتمال دارد نیایشگاه مهر و ناهید در فرهنگ گذشته بوده است و پس از ساسانیان برای اینکه همچنان اعتبار و تقدیس داشته باشند به صورت امامزاده ها در آمدند و یا به عنوان نیایشگاه، به افراد مقدس فرهنگ تازه وارد منسوب گردیدند تا از ویرانی و آسیب احتمالی در امان باشند. نیایشگاه پیر بی بی شهربانو در جنوب تهران که در دامنه کوهی در شهر ری قراردارد، همانند نیایشگاه های سنتی زرتشتیان در کوه های استان یزد که پیر پارس بانو، پیر سبز، پیر نارکی وپیرهای دیگر نام دارند و یا در اورامانات کرمانشاه به نام پیر شالیار باقی مانده است همگی یاد آور واژه "پیر" بوده که این واژه آخرین مرحله در عرفان آیین مهر ایرانی بوده و بیگمان مربوط به فرهنگ آیین مهری است.[4]

خلاصه مطلب اینکه، این پیرانگاه ها و زیارتگاه هایی که زرتشتیان امروزه به دروغ و تهمت، به دختران پادشاه ساسانی که از دست اعراب فرار می کردند نسبت می دهند، مربوط به ایزدان آناهیتا و میترا هست که در زمان های قبل از زرتشت و در زمان پادشاهی هخامنشیان و ساسانیان مورد ستایش و احترام زرتشتیان بوده است و در این زمان هم در این محل هایی که مربوط به ایزد آناهیتا و مهر است، زرتشتیان این دو ایزد را در کنار اهورامزدا مورد ستایش و احترام قرار می دهند و در زمان های گذشته که هنوز متن یشت ها را جزو اوستا می دانستند، یشت مربوط به این دو ایزد را نیز می خواندند.

پی نوشت:

[1]. مراجعه شود به «نظرات موبد خورشیدیان و موبد شهمردان در مورد پیرانگاه‌ها»
[2]. مقاله علل پیدایش و اهمیت زیارتگاههای زرتشتیان در یزد نوشته داریوش مهرشاهی
[3]. مقاله بی بی شهر بانو و پارس بانو نوشته مری بویس ترجمه همایون صنعتی
[4]. سایت موبد کوروش نیکنام