ايرانيان با عربستان هم مرز بودند ولي ساكنان عربستان به علت زندگي قبيله اي و نداشتن ساختار حكومتي فراگير، با ساسانيان ارتباط نداشتند. مهمترين مظهر رابطه سياسي ايران با اعراب «حيره» بود. حاكمان حيره، دست نشانده ساسانيان بودند. آنها نيرويي بازدارنده در برابر تهاجم روميان و قبايل بدوي عرب بودند و از راه هاي ارتباطي مراقبت مي كردند. گر چه، خسروپرويز، خود مختاري حاكمان «حيره» را از بين برده بود، ولي نخستين بار، ايرانيان در اين منطقه با نيروي نظامي مسلمانان آشنا شدند و «حيره» از طريق صلح و پرداخت جزيه به تصرف مسلمانان در آمد.

ايرانيان در زمان پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم از طريق يمن نيز با مسلمانان آشنا شده بودند.

در سال 570 م حميريان يمن – كه از مظالم حاكم حبشي در رنج بودند – «سيف بن يزن» را با وساطت «نعمان بن منذر»، حاكم حيره به دربار خسرو انوشيروان فرستادند و از وي در برابر هجوم حبشيان كمك خواستند. خسرو انوشيروان سپاهي از زندانيان را به فرماندهي وَهْرِز (يكي از دليران سالخورده ايران) به يمن گسيل داشت تا حبشيان را از آنجا برانند.(1)
«وهرز» پس از عبور از خليج فارس و پياده شدن در ساحل عدن، فرمانده حبشيان را در جنگي به قتل رساند. او صنعا را تصرف كرد‌ (2) و پس از مدتي خود به فرماندهي رسيد. از آن تاريخ تا ظهور اسلام، ‌شش يا هشت تن از فروانروايان ايراني بر يمن حكمراني كردند كه نخستين آنان «وهرز» و آخرين آنان «بادان» بود. وي دعوت پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم را پذيرفت و به اسلام گرويد.
ايرانياني  كه در يمن بودند به «بنو الاحرار» (فرزند آزادگان) و بع اختصار به «ابناء» معروف شدند و نسبت «ابناوي» بر آنان نهاده شد. آنان زماني كه از بعثت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم آگاه شدند به اسلام روي آوردند و در گسترش فرهنگ اسلامي و در فرو نشاندن فتنه «اسود عنسي» - يكي از پيامبران دروغين – جانفشاني كردند.
گروهي از ايرانيان در زمان پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم از طريق بحرين با اسلام آشنا شده بودند. آنان به اسلام گرويدند و هموطنان خود (ايرانيان) را با اسلام آشنا كردند.
همچنين حضور برخي از ايرانيان چون سلمان فارسي در مدينه – در زمان پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم – زمينه را براي آشنايي بيشتر آنان با اسلام فراهم كرد. تعداد زيادي از ايرانيان پس از آغاز نخستين درگيري با مسلمانان عرب در سواحل بحرين و حيره اسلام آوردند و به مدينه آمدند. آنها با روح اسلام و فرهنگ اسلامي  از نزديك آشنا شدند و به عنوان مبلغ اسلام در سرزمين خود به تبليغ پرداختند.
با شدت يافتن درگيري بين مسلمانان عرب و ايرانيان، تعداد زيادي از ايرانيان به اسارت درآمدند و به عنوان اسير به مدينه، كوفه يا بصره برده شدند. و مسلمانان آنها را به عنوان «موالي» گرفتند.
موالي در لغت به معني آقا، سرور، بندگان، ياران،‌ گماشتگان (3)، آزاد كرده، آزاد كننده، هم پيمان (4) و آزادشدگان (5) آمده است.
موالي در اصطلاح: به تمام ملل غير عرب تحت تسلط اعراب، «موالي» مي گفتند.
موالي بيشتر به ايرانيان اطلاق مي شد؛ چون يا اجداد آنها پس از اسارت، آزاد شده بودند و يا با برخي از قبايل عرب، پيمان حمايت بسته بودند و به تدريج به همه مردم ايران «موالي» گفته مي شد.

اين افراد، بعدها منشاء خدمات گرانبهايي به اسلام و تمدن اسلامي شدند.

پي نوشت:

1.    اخبار الطوال، ص 92.
2.    يعقوبي، تاريخ، ج 1، ص 203.
3.    فرهنگ معين.
4.    دايرة المعارف فارسي، ج 2، بخش دوم، ص 2881.
5.    فرهنگ دهخدا.