موالي (1)، پيش از حكومت ظاهري حضرت علي عليه السلام شاهد نابرابري و برتري طلبي هاي فراواني بودند؛ حتي خليفه دوم به بهانه خالص نگه داشتن نژاد عرب  و در آميخته نشدن با عجم، رفتاري طرد كننده و غير اسلامي و انساني با موالي، داشت. او وقتي به خلافت رسيد، بعضي را بر بعضي برتري داد؛ «سابقين» در اسلام را بر ديگران، مهاجران قريش را بر ديگر مهاجران، همه مهاجران را بر انصار و عرب را بر عجم برتري بخشيد. وي در تقسيم بيت المال بين مردم مساوات قائل نشد.(2)
اين نابرابري در زمان خليفه سوم به اوج خود رسيد. وي بيت المال را ملك مطلق خود اعلام و به اقوام خود هبه مي كرد. اطرافيان او مال خدا را همچون شتري كه گياهان تازه بهاري را با ولع زياد و با تمام دهان خود مي خورد، غارت مي كردند كه اين كار موجب خشم مردم و كشته شدنش شد. (3)
امام علي عليه السلام براي بر پاداشتن عدالت و مساوات، بدعت هاي پيشين را محو و در تقسيم بيت المال، موالي را با عرب يكسان دانست. اين امر سبب مخالفت سران قبايل و ايجاد فتنه ها شد. حتي روزي اشعث بن قيس نزد اميرالمومنان عليه السلام آمد و گفت: «اي امير مومنان! اين سرخ رويان (ايرانيان) كه اطراف شما را گرفته و نزديك شما نشسته اند، بر ما چيره شده اند».
امام عليه السلام پس از لحظه اي سكوت، فرمود: « ... آيا مي خواهي آنان (ايرانيان) را طرد كنم ؟ هرگز طرد نخواهم كرد؛ چون در اين صورت از زمره جاهلان خواهم بود». (4)
و يا در برابر «معترفين» كه از امام عليه السلام خواستند بين عرب و عجم تفاوت قائل شوند، فرمود:
از من مي خواهيد كه با ستمگري، بر كساني كه امور آنان بر عهده گرفته ام، طالب پيروزي باشم. به خدا سوگند! تا عمر من باقي و شب و روز برقرار و ستارگان در آسمان در پي هم طلوع و غروب مي كنند، هرگز به چنين كاري دست نمي زنم؛ حتي اگر اموال به خود من تعلق داشت به طور مساوي در ميان آنها تقسيم مي كردم تا چه رسد به اين كه اين اموال، مال خداست. (5)
اين سياست، كافي بود تا ايرانيان را كه وارث تمدني كهن بودند با روح حقيقت اسلام آشنا سازد و طرفدار علي عليه السلام و خاندان رسالت شود.
از سوي ديگر، سادگي و بي پيرايگي و شيوه عادلانه حكومت علي عليه السلام مورد توجه ايرانيان قرار گرفت، زيرا آنها شاهد تجمل گرايي و ريخت و پاش هاي دولت ساساني بودند؛ اين ساده زيستي خليفه مسلمانان، سبب شيفتگي آنان به اهل بيت عليهم السلام مي شد.
اهتمام علي عليه السلام و فرزندان بزرگوارش به موالي تنها در بعد اجتماعي و اقتصادي نبود؛ بلكه آنان در تربيت موالي اهتمام زيادي داشتند. حضرت علي عليه السلام هزار برده را از دسترنج خود آزاد كرد (6) كه ميثم تمار يكي از آنها بود.
امام سجاد عليه السلام با خريدن بردگان و غلامان به تربيت آنان مي پرداخت. آن حضرت، پس از رساندن اين افراد، به مرحله كمال اخلاقي و علمي، آنان را آزاد مي كرد. از جمله اين افراد، مي توان برادران معروف يعني حسين بن سعيد اهوازي، حسن بن سعيد اهوازي و احمد بن حسين را نام برد. (7)
برخورد مناسب و پسنديده ائمه اطهار به مواليان، سبب گرايش آنان به تشيع شد و تعدادي از آنان - به عنوان صحابي ائمه عليهم السلام– خدمات ارزنده اي به جهان اسلام ارائه كردند.
هر قدر كه از عمر اسلام مي گذشت، تعداد صحابه ايراني ائمه عليهم السلام نيز افزايش مي يافت.
اكثر مواليان ايراني و عمدتا از راويان احاديث اند. (8)
با گسترش اسلام در ايران و افزايش ايرانيان مسلمان شده، محدثان ايراني  افزايش چشمگيري يافتند؛ به گونه اي كه در سده يكم 11 نفر، در سده دوم 409 نفر، در سده سوم 2309 نفر و در سده چهارم 3521 محدث از ايران در خدمت جهان اسلام بوده است. (9)
امام صادق عليه السلام در روايتي پس از تمجيد از مواليان، درباره آنان مي فرمايد:
كسي كه اسلام را با رغبت بپذيرد، بهتر از كسي است كه با ترس بپذيرد. منافقان از ترس به اسلام گرويدند اما مواليان با رغبت آن را پذيرفتند. (10)

پي نوشت:

1.    موالي: ايرانيان
2.    ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 8، ص 111.
3.    نهج البلاغه، خ 3، ص 58.
4.    ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 2، ص 284.
5.    نهج البلاغه، خ 126.
6.    الغارات، ج 1، ص 92.
7.    دراسات و بحوث في التاريخ و الاسلام، ج 1، ص 62  و تاريخ تشيع در ايران، ج 1، ص 128.
8.    تاريخ تشيع در ايران، ج 1، ص 130.
9.    نقش ايرانيان در تدوين و نشر حديث، ص 27.
10.    بحار الانوار، ج 64، ص 169.