پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ نیابت خاصه از امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) اگرچه برای شیعیان امری تمام شده است و مسئله نیابت عامه مطرح است ولی مسئله نیابت خاصه برای متصوفه علی‌الخصوص فرقه دراویش گنابادی تمام نشده است. زیرا اقطاب و مشایخ این فرقه معتقدند که نیابت اقطاب ذکرشده در سلسله ایشان به‌صورت نیابت خاصه است، کما اینکه سعی زیادی دارند تا جنید بغدادی که سلسله خویش را به او می‌رسانند از نایبان خاص امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) معرفی کنند. چنانچه نورعلی تابنده درباره جنید بغدادی می‌گوید: «جنید در زمان امام دوازدهم (علیه السلام) وظیفه اخذ بیعت را داشت و بعد از غیبت حضرت نیز اجازه داشت که بیعت را ادامه دهد و برای خود جانشین تعیین کند و به آن جانشین هم اجازه جانشین تعیین کردن بدهد.» [1] شاید برخی از متصوفه منکر این مطلب شده و بگویند وظیفه اقطاب این سلسله دستگیری و نیابت از امام زمان است و نیابت خاصه ذکر نشده است. در جواب این مسئله باید به تعریف مسئله نیابت خاصه پرداخت. نیابت خاصه به معنای سفیر بودن و جانشینی شخصی از سوی امام برای برقراری ارتباط مردم با او در مواردی که ارتباط مستقیم مردم با وی ممکن نیست. در این شرایط امام افراد خاصی را به‌عنوان نایب خود قرار می‌دهد. امام باید شخصاً نائبش را به مردم معرفی نموده یا نایب قبل از او،‌ نائب جدید را به مردم بشناساند. این تعریف از نیابت خاصه دقیقاً همان ادعایی است که اقطاب و مشایخ صوفیه برای خود دارند.

اما انکار این موضوع توسط مشایخ و دراویش این فرقه دیگر ممکن نیست، زیرا نورعلی تابنده در یک سخنرانی پا را فراتر از این موضوع گذاشته و نه‌تنها مقام نیابت خاصه را جنید بغدادی قائل شده بلکه او را در زمره نواب اربعه معرفی کرده و می‌گوید: «البته در زمان خود حضرت امام دوازدهم که غیبت فرمودند نواب اربعه بودند از این نواب اربعه شیخ جنید بغدادی هم از جنبه شریعت و هم از جنبه طریقت با امام در ارتباط بود و نمایندگی داشت و بعد هم اختیارات ولایتی خودش را منتقل کرد و جانشین تعیین کرد تا قیام قیامت. در این دوره برخی این برخی ارتباطی که این شخص دارد را از نوع وکالت می‌دانند و معتقدند که این شخص، وکیل از طرف امام زمان است. در این صورت اختیاراتی که دارد به وکالت از او است نه از نوع خود او.» [2] درحالی‌که در منابع تاریخی و روایی چنین چیزی وجود ندارد و نامی از جنید بغدادی به‌عنوان نائب خاص امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) علی‌الخصوص نواب اربعه ذکر نشده است و معلوم نیست نورعلی تابنده از چه منبعی این مطلب را ذکر کرده و قائل به آن شده است. حداقل مطلبی که از این سخن نورعلی تابنده ثابت می‌شود بحث نیابت خاصه برای اقطاب صوفیه است و اتفاقاً اقطاب و مشایخ صوفیه به دنبال همین هستند. چراکه اگر این مطلب رد شود اساس و بنیان سلسله که بر مبنای نیابت خاصه از ائمه معصومین (علیهم السلام) ریخته شده است برهم خواهد خورد و از بین خواهد رفت.

اما مصطفی آزمایش از مشایخ دراویش گنابادی برخلاف اقطاب سلف خویش منکر وجود نیابت خاصه در عصر غیبت شده است. وی دراین‌باره می‌گوید: «وقتی امام زمان امام دوازدهم تصمیم به اعلام غیبت تامه می‌گیرند و می‌فرمایند خداوند این‌جوری مقدر فرمودند که غیبت تامه آغاز شود. (علی بن محمد سمری) سؤال می‌کند که پس در این غیبت مردم به کی رجوع کنند. امام حسن عسکری می‌فرمایند: اما من الفقها یعنی کسی که دارای این خصوصیات باشد. صائناً لنفسه باشد، مخالفت با هوای نفسانی خودش کند، اطاعت از امر مولوی بکند و به حلال و حرام ما نظر کند و حکمی صادر کند، این شخص از طرف ماست. حضرت دارند غیبت می‌کنند و دارند به علی بن محمد سمری توضیح می‌دهند کلامی که اجداد بزرگوارشان بیان کردند. سؤال می‌کند (علی بن محمد سمری) که پس نیابت خاصه چه می‌شود؟ حضرت می‌فرماید وقتی غیبت آغاز شود، نیابت خاصه به پایان می‌رسد و دوران نیابت عامه شروع می‌شود و هرکسی که دارای این خصوصیات باشد نائب عام امام و نائب عام ولی خدا و نائب عام حجت خدا محسوب می‌شود.» [3]

این دیدگاه مصطفی آزمایش درست برخلاف دیدگاه نورعلی تابنده است و همین مسئله باعث اعتراض برخی از مریدان این فرقه به مصطفی آزمایش شد، کما اینکه در همان جایی که این مطلب بیان شد یکی از مریدان این فرقه این‌طور سؤال کرد که: «پس تکلیف جنید بغدادی چیست؟ چه جایگاهی را باید برای ایشان متصور شد». یا یکی دیگر از مریدان این فرقه گفت: «با این فرمایش، به‌طور کلی مقوله طریقت و بیعت ایمانی رو حذف فرمودید» در اینجا مصطفی آزمایش منکر نیابت خاصه در عصر غیبت کبری می‌شود و این یعنی اینکه جنید بغدادی از نایبان خاص حضرت نیست. درواقع مصطفی آزمایش با این صحبت، تیشه به ریشه این سلسله زده است، چراکه اساس این فرقه به اتصال به ائمه اطهار (علیهم السلام) آن‌هم از طریق نیابت خاصه است. به هر حال مصطفی آزمایش دانسته یا ندانسته با این دیدگاه خود نه‌تنها با قطب سلف خویش علناً مخالفت کرده بلکه با این سخن و دیدگاه خود ضربه سنگینی بر پیکره این فرقه وارد کرده است، که معلوم نیست چطور می‌خواهد آن را توجیه و درست کند.

پی‌نوشت:
[1]. گفتگوهای عرفانی با نورعلی تابنده سال‌های 75-76، چهارم، 1387، ص 51
[2]. https://www.adyannet.com/fa/news/18424
[3]. صفحه شخصی مصطفی آزمایش در فضای مجازی، 3/ 4/ 1400