متن مقاله
یافعی در ابتدای کتاب خود پیرامون تبرک به صالحین، با استناد به نظرات لغت‌شناسان و علمای اسلامی، تبرک را در لغت به معنای زیادت و نمو دانسته است. وی هم‌چنین معنای اصطلاحی تبرک را طلب برکت می‌داند.[1]
پس از بیان معنی تبرک، یافعی با استناد به روایات متعددی مدعی می‌شود که همه مسلمانان اتفاق نظر دارند که تبرک جستن به پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و آثار باقی‌مانده از آن حضرت، جایز است. البته در مورد تبرک جستن و دست کشیدن به روی قبر مطهر نبوی (صلی‌الله‌علیه‌وآله) باید گفت: اگر انسان به نیت عبادت آن حضرت چنین کاری را کند، قطعاً دچار شرک شده است، ولی اگر قبر مطهر را از آثار باقی‌مانده از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بداند و به نیت تبرک‌جویی چنین کاری را انجام بدهد، با وجود این‌که برخی با چنین کاری مخالفت کرده‌اند، ولیکن، حکم به جواز آن، استبعادی ندارد. چنان‌که محب الدین طبری شافعی مذهب چنین می‌نویسد: «یجوز تقبیل القبر و مسه، و علیه عمل العلماء و الصالحین.[2] بوسیدن قبر و مس کردن آن، جایز بوده و علما و صالحین، بدان ملتزم بوده‌اند.»
یافعی بعد از بیان ادله فراوانی مبنی بر مشروعیت تبرک جستن به آثار باقی‌مانده از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، بخش دیگری را شروع می‌کند و در آن به اماکنی هم‌چون: کعبه، زمزم، حجرالاسود، تربت مدینه، مسجد قبا اشاره می‌کند که طبق شرع مقدس، تبرک‌جویی به این اماکن نیز مشروع است.[3]
اما مهم‌ترین بحثی که عبدالفتاح یافعی بدان ورود کرده است، مسئله تبرک جستن به صالحین و آثار باقی‌مانده از ایشان است. این مسئله، مورد اختلاف علمای اسلامی بوده و برخی قائل به جواز آن شده‌اند و عده‌ای نیز معتقدند که نمی‌توان به صالحین و آثار به‌جا مانده از ایشان، تبرک جست و لذا چنین کاری را حرام و یا مکروه تلقی کرده‌اند.[4]
ادله فراوانی را عبدالفتاح یافعی، بر مشروعیت تبرک به صالحین بیان کرده است؛ از جمله، روایت ابن عمر که طبرانی آن را بدین‌صورت نقل می‌کند: ابن عمر می‌گوید: «حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، آب حوض‌چه‌هایی که دستان مؤمنان به آن‌ها خورده بود، را ترجیح می‌دادند.» ناگفته نماند که طبرانی اذعان کرده است تمامی روات این روایت، ثقه هستند.
هم‌چنین در صحیح بخاری و صحیح مسلم، روایتی معروف به «بئر ناقه» وارد شده است که حاکی از توجه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به چاهی خاص است. قرطبی در تفسیرش، (الجامع لاحکام القرآن)، مدعی شده است، استفاده کردن از آن چاه مخصوص، (بئر ناقه)، به‌دلیل تبرک جستن به آثار انبیاء و صالحینی بوده است که از آن چاه، قبلاً استفاده کرده بودند.[5] بنابراین با توجه به وجود این روایات، تبرک‌جویی به صالحین، مشروع است.

یافعی علاوه بر دلایل موافقین مشروعیت تبرک، ادله مورد نظر مخالفین و مانعین را نیز ذکر کرده و سپس پاسخ می‌دهد. از همین‌رو باید گفت: مخالفین مشروعیت تبرک‌جویی به صالحین، به 3 دلیل، آن را ممنوع تلقی کرده‌اند:
1) مشروعیت تبرک‌جویی به صالحین، صرفاً به نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و آثار باقی‌مانده از ایشان، تعلق می‌گیرد و لذا تبرک‌جویی به سایر اولیاء الهی جایز نیست.
پاسخ یافعی: چنین ادعایی (یعنی تخصیص ادله جواز تبرک‌جویی به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله)) نیازمند دلیلی متقن است تا ثابت شود.[6]
2) از سوی صحابه و تابعین، دلیلی مبنی بر مشروعیت تبرک‌جویی به صالحین وارد نشده است.
پاسخ یافعی: فراوان روایت شده است که بسیاری از صحابه به آثار صالحین، تبرک جسته‌اند؛ مثل تبرک جستن صحابه به محمد بن طلحه که در «المستدرک» نقل شده است. یا تبرک جستن سفیان ثوری به عمرو بن قیس که جناب عجلی در «الثقات» بیان کرده است.[7]
3) تبرک‌جویی به صالحین، مقدمه‌ای برای عبادت غیرالله بوده ولذا ممنوع است.
پاسخ یافعی: اگر چنین باشد، تبرک‌جویی به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) هم باید مقدمه عبادت بوده باشد و لذا باید به ممنوعیت آن نیز حکم کرد؛ حال آن‌که مانعین به حرمت چنین تبرکی، حکم نکرده‌اند؛ البته ما معتقدیم تبرک‌جویی اگر به نیت عبادت صالحین باشد، حرام بلکه، شرک خواهد بود.[8]
علاوه بر مطالب فوق، مؤلف به آراء بسیاری از علمای مذاهب اربعه اهل سنت، در جهت اثبات مشروعیت تبرک به صالحین اشاره کرده است و بدین‌وسیله نشان می‌دهد که بسیاری از علمای مذاهب اسلامی نیز قائل به مشروعیت تبرک‌جویی به صالحین بوده‌اند.
با همه این تفاصیل، می‌توان کتاب عبدالفتاح یافعی، یعنی «التبرک بالصالحین بین المجیزین و المانعین» را از بهترین آثار نقد آراء وهابیت، در مسئله تبرک به اولیاء الهی قلمداد کرد. از همین‌رو توصیه می‌شود محققین حوزه نقد وهابیت، کتاب مذکور را مطالعه بفرمایند.

پی‌نوشت:

[1]. یافعی، عبدالفتاح، التبرک بالصالحین بین المجیزین و المانعین، ص24، یمن، مرکز الخیرات، چاپ سوم، 2017م.
[2]. التبرک بالصالحین بین المجیزین و المانعین، ص30. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[3]. التبرک بالصالحین بین المجیزین و المانعین، ص53. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[4]. التبرک بالصالحین بین المجیزین و المانعین، ص57.
[5]. التبرک بالصالحین بین المجیزین و المانعین، ص57 و 58. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[6]. التبرک بالصالحین بین المجیزین و المانعین، ص59. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[7]. التبرک بالصالحین بین المجیزین و المانعین، ص107. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[8]. التبرک بالصالحین بین المجیزین و المانعین، ص59. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.

نویسنده: محمد باغچیقی(باغچقی)