پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ یکی از ملاک‌های تشخیص مکاشفه رحمانی از شیطانی، عقل است، یعنی محتواى مکاشفات رحمانی کاملا با عقل انسان سازگاری دارد و عقل انسان این امکان را به او می‌دهد تا هر چیزی را بسنجد. در حالی که مکاشفات شیطانی سراسر وهم و خیال‌ است، لذا کسانی که در مکاشفه‌های خود صداها و یا صحنه‌های عجیب و غیرعقلائی مشاهده می‌کنند، همه‌اش نشأت گرفته از قوه وهم و خیال است که با دستورالعمل‌ها و ریاضت‌های غیرشرعی برای آنان حاصل می‌شود وگرنه عقل سالم به هیچ وجه، چنین مکاشفه‌هایی را رحمانی نمی‌داند. مانند مکاشفه‌ای که برای یکی از مریدان شیخ صفی‌الدین اردبیلی واقع شده که به شیخ گفت: «در عالم خواب دیدم سر آستین شیخ از عرش بود تا ثرى (خاک)، شیخ گفت: این را به قدر حوصله تو، به تو نشان داده‌اند.»[صفوة الصفا، ص152] ببینید این مکاشفه‌ای که صورت گرفته، اصلا با عقل انسان سازگاری ندارد و از توهمات و خیال‌پردازی‌های این مرید صورت گرفته، پس چیزی جز مکاشفه‌ی شیطانی نمی‌تواند باشد.

پی‌نوشت:
بزاز اردبیلی، درویش بن اسماعیل، صفوه الصفا، مصحح طباطبایی‌ مجد، نشر زریاب، تهران، 1364، ص 152.