اکنون به تحلیل این دو آیه می‌پردازیم:
آیه نخست روزه را یک فریضه و امر واجب می‌داند، به گونه‌ای که از آن، با جملۀ «کتب علیکم» تعبیر می‌کند، یعنی این مطلب بر شما نوشته شده است، و نوشته شدن کنایه از این که عمل برای همه، امری الزامی است، ولی در آیۀ دوم، سه گروه را استثنا می‌کند:
الف: مریض: «و من کان منکم مریضاً».
ب: مسافر: «أو علی سفرٍ».
ج: کسانی که روزه گرفتن برای آنها طاقت فرسا است: «و علی الّذین یطیقونه».
همۀ فقهای اسلام اتفاق دارند که مسافر می‌تواند در سفر روزه نگیرد، و تنها اختلاف در اینجاست که آیا افطار در سفر یک امر الزامی است و یا یک امر ترخیصی و تسهیلی (اجازه داده شده و جهت آسان و سهل قرار دادن امر است و مخالفت با آن هم در امر ترخیصی اشکال ندارد) برای مسافر است؟
فقهای امامیه به پیروی از اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) افطار در سفر را الزامی و روزه گرفتن مسافر را حرام می‌دانند.
در حالی که فقهای چهار مذهب معتقدند که افطار در سفر اختیاری است، ولی برخی از آنها افطار را بر روزه گرفتن ترجیح می‌دهند. و برخی دیگر بر عکس. و شافعی می‌گوید: افطار کردن بهتر از روزه گرفتن است، در حالی که مالک می‌گوید: روزه در سفر بهتر از افطار است.[1]

اکنون مسأله را بر احادیث نبوی عرضه می‌کنیم تا روشن شود کدام یک از این دو قول مورد تأیید آنهاست:
الف: مسلم در صحیح خود از جابر بن عبدالله نقل می‌کند: رسول خدا در سال هشتم و در ماه رمضان ، عازم مکه شد. آنگاه که به نقطه «کراع الغمیم» رسید، ظرف آبی خواست و آن را با دست خود بلند کرد و همگان دیدند، آنگاه آن را نوشید، یعنی ای مردم، همگی روزه خود را بشکنید. برای رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) خبر آوردند که برخی از کسانی که در رکاب شما هستند، روزۀ خود را نشکسته‌اند. حضرت فرمود: « أولئک العصاة، أولئک العصاة »؛ «آنها گنه‌کارند، آنها گنه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کارند ».[2]
ب: ابن ماجه قزوینی در سنن خود از عبدالرحمن بن عوف نقل می‌کند که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: « صائم رمضان فی السّفر کالمفطر فی الحضر »، « روزه‌دار در سفر به سان روزه‌خوار در حضر است ».[3]
ج: بخاری در صحیح خود از جابر بن عبدالله انصاری نقل می‌کند: پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در یکی از سفرهای خود، گروهی را دید که در کنار فردی گرد آمده و برای او سایه‌بانی درست کرده‌اند.
پرسید: این فرد کیست؟
گفتند: روزه‌دار است.
فرمود: « لیس من البرّ الصّوم فی السّفر »، « روزه‌داری در سفر کار خوبی نیست ».[4]
واژه « برّ » در قرآن در مقابل « اثم » وارد شده است، چنان که می‌فرماید: « و تعاونوا علی البرّ و التّقوی و لا تعاونوا علی الإثم و العدوان ». [ مائده / 2 ] « در راه نیکی و پرهیز کاری به یکدیگر کمک کنید و در راه گناه و ستمکاری با یکدیگر همکاری نکنید ».

پی‌نوشت:

[1]. أحکام القرآن، ج 1، ص 215.
[2]. نووی، شرح صحیح مسلم، ج 7، ص 232. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[3]. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 532.
[4]. صحیح بخاری، ج 3، ص 44. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.