پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ متصوفه در تفسیر و تأویل آیات قرآن به‌جای استفاده از مبانی متقن عقلی و نقلی از فهم ذوقی و دلی خود استفاده می‌کنند و از ضابطۀ مشخصی تبعیت نمی‌کنند؛ آنها با سهل‌‌اندیشی که ناشی از روحیه ذوقی آنها بوده، آثاری را پدید آورده‌اند که به‌طورکلی معارف اسلامی را دگرگون کرده‌ است.

علامه طباطبایی رحمةالله‌علیه در نقد این شیوه تأویل‌‌گرایانه افراطی متصوفه در کتاب شریف «المیزان» می‌نویسد: «...اما متصوفه، به‌خاطر اشتغالشان به تفکر و سیر در باطن خلقت و اعتنایشان به آیات انفسی و بی توجهیشان به عالم ظاهر و آیات آفاقی، به‌طورکلی باب تنزیل یعنی ظاهر قرآن را رها نموده، تنها به تأویل آن پرداختند و این باعث شد که مردم در تأویل آیات قرآنی، جرئت یافته، دیگر مرز و حدی برای آن نشناسند و هر کس هر چه دلش خواست بگوید و مطالب شعری که جز در عالم خیال موطنی ندارد، بر هم بافته آیات قرآنی را با آن معنا کنند و خلاصه به هر چیزی بر هر چیزی استدلال کنند...».[1]

ابن عربی یکی از بزرگان متصوفه است که در تفسیر آیات الهی دچار آسیب تأویل‌گرایی افراطی شده و در تفسیر آیاتی که بیانگر اظهار ایمان از جانب فرعون است، قائل به این شده که توبه فرعون در آخرین لحظات زندگی مورد پذیرش خداوند قرار گرفته است و دراین‌ رابطه می‌نویسد: «فقبضه طاهراً مطهراً لیس فیه شیء من الخبث لأنه قبضه عند إیمانه، قبل أن یکتسب شیئاً من الآثام و الإسلام یَجُبُّ ما قبله. و جعله آیة علی عنایته سبحانه بمن شاء حتی لا ییأس أحد من رحمة اللَّه»؛[2] «پس خداوند او را قبض کرد طاهر و مطّهر بدون آنکه در وی پلیدی و خُبثی باشد. زیرا که او را هنگام ایمانش قبض کرد قبل از آنکه به گناهان آلوده گردد و چیزی از آثام و گناهان کسب کند و اسلام آورد، جبران می‌کند قبل را. او را نشانه‌ای بر عنایت خدا به کسانی که بخواهد قرار داد، تا اینکه کسی از رحمت خدا ناامید نشود».

این در حالی است که خداوند متعال ایمان آوردن او را در این لحظات نپذیرفته و دراین باره می‌فرماید: «وَ جاوَزنا بِبَنی اِسرائیلَ البَحرَ فَاَتبَعَهُم فِرعَونُ وَ جُنودُه بَغیاً وَ عَدواً حَتّی اِذا اَدرَکَهُ الغَرقُ قالَ آمَنتُ أَنَّهُ لا اِلهَ اِلَّا الَّذی آمَنَت بِهِ بَنو إسرائیلَ وَ اَنَا مِنَ المُسلِمین آلانَ وَ قَد عَصَیتَ قَبلُ وَ کُنتَ مِنَ المُفسِدین»؛[3] «ما بنی‌اسرائیل را از دریا گذراندیم پس فرعون و لشکر او از روی ستم و تعدّی آنها را تعقیب کردند و چون فرعون غرق‌ شدن و هلاکت خود را دریافت، گفت نیست الهی مگر آنکه بنی‌اسرائیل به او ایمان آوردند و من تسلیم فرمان او هستم (به فرعون خطاب شد) اکنون چه جای ایمان است که عمری را به نافرمانی و معصیت سپری کردی و از مفسدین بودی».

ابراهیم بن محمّد همدانی در تفسیر این آیه شریفه روایت کرده که گفت: «از علیّ بن موسی‌الرضا علیهماالسلام پرسیدم برای چه خداوند عزّوجلّ، فرعون را با اینکه ایمان آورد و به یکتائی او اقرار نمود غرق کرد؟ فرمود: برای اینکه او هنگامی که عذاب را بعینه مشاهده کرد، ایمان آورد و ایمان پس از روبرو شدن با کیفر پذیرفته نخواهد بود و این حکم خدای تعالی درباره گذشتگان و آیندگان است».[4] طبق این حدیث از امام رضا علیه‌السلام، توبه فرعون پذیرفته نشده است و فرعون با همان حالت کفر از دنیا رفته است.

در نتیجه باید توجه کرد که تأویل‌گرایی افراطی متصوفه که ناشی از سهل‌‌اندیشی آنها در معارف دینی است، خطر بزرگی برای مواریث دینی بوده و باید مطالب آنها در تفسیر آیات قرآن کریم با مبانی صحیح عقلی و حدیثی مورد سنجش قرار گیرد.

پی‌نوشت:
[1]. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چ ۲، بیروت، ۱۳۹۰ ه. ق.
[2]. محیی الدین بن عربی، فصوص‌الحکم، ۱ جلد، دار إحیاء الکتب العربیة - قاهره، چاپ: اول، ۱۹۴۶ م، ج ۱؛ ص ۲۰۱.
[3]. یونس/۹۰.
[4]. ابن بابویه، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، نشر جهان، تهران، اول، 1378ق، ج ۲؛ ص ۷۷ .