علمای جهان اسلام برای شناخت فرقه‌های اسلامی، کتب مختلفی نوشته‌اند که کتاب «التبصیر فی الدین» در همین راستا نگاشته شده است. ابوالمظفر اسفراینی در این کتاب به دنبال شناسایی فرقه‌های اسلامی است و سعی وافری نیز داشته است و مدعی است که هدف وی، شناخت بدعت‌ها و نقایص است که در پرتوی آن، مسیر حق و حقیقت هموار گردد.[1]
اگرچه تلاش وی در جهت راهنمایی تشنگان حقیقت به سوی مسیر درست، قابل تقدیر است، اما نباید از اشتباهات او در طول این راه چشم‌پوشی کرد.
اسفراینی نخست در تمایز میان فرقه‌های اسلامی، آن‌ها را به ده فرقه کلان (روافض، خوارج، معتزله و...) تقسیم کرده است و تلویحاً تراز خود را در این تقسیم‌بندی، اختلاف در اصول دین می‌داند.[2] این در حالی است که در گروه رافضه (یکی از فرقه های کلان) این ملاک قابل تطبیق نیست. چرا که در نظر اهل سنت که شامل نویسنده این کتاب نیز است (اسفراینی در فقه شافعی و در کلام، اشعری است)، امامت از فروع دین است.[3]
افزون بر این ملاک وی در فرقه روافض، بیزاری از خلفا را به عنوان ملاک در نظر گرفته است که باید این ملاک را نیز ناصحیح دانست. چرا که در سه زیرمجموعه فرقه روافض، یعنی زیدیه، امامیه و کیسانیه رعایت نشده است. چرا که بنا به اعتراف اسفراینی در گروه زیدیه، فرقه‌هایی هستند که دوستدار خلفا هستند.[4]

پی‌نوشت:

[1]. اسفراینی، شاهفور، التبصیر فی الدین، محمد زاهد الکوثری، بغداد، مکتبه المثنی، 1374 ق، ص 23.
[2]. او اختلاف فقهی را چون اختلاف در فروع دین است، ریشه جدایی امت نمی‌داند و از سوی دیگر، اختلاف در اصول دین را برای امت خطر ساز می‌داند. همان، ص 26 و ص 31.
[3]. اسفراینی، علی بن حسن، تبیین الکذب المفتری، بیروت، مطبعه التوفیق، همان، ص 26.
[4]. همان، ص 43.