پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ ملامتیان گروهی از صوفیان و عـارفان بـودند کـه، از قرن سوم هجری به بعد، به‌ صورت طریقه‌ای متمایز از دیگر طریقت‌های عرفانی ظهور یافتند. بـه گفته هجویری: «گروهی از مشایخ طریق‌ ملامت‌ سپرده‌اند و مر ملامت را اندر خلوصِ مـحبّت تأثیری عظیم است و مـشربی تـمام، و اهل حق مخصوص‌اند به ملامتِ خلق از جمله عالم.»[1]
هم‌چنین جامی ملامتیه را جماعتی دانسته‌ که «در رعایت معنی اخلاص و محافظت قاعده صدق، غایت جهد مبذول دارند، در اخفای طاعات و کتم خیرات از نظر خلق مـبالغت واجب دانند». قشیری (ص 49-50) در ذکر حمدون قصّار‌ (وفات:‌ 270) آورده: «نیشابوری بود و مذهب ملامت از وی پراکنده شد به نیشابور.»[2]
هجویری نیز حمدون قصّار را از «سادات این طریقت» خوانده و در بیانِ طریقت قصّاریّه آورده‌ است:‌ «تـولّی قـصّاریان به ابی‌صالح حمدون بن احمد بن عمارة القصّار کنند و وی از علمای بزرگ بوده است و ساداتِ این طریقت. و طریقِ وی اظهار و نشر ملامت‌ بوده‌ است.»[3]
برای شناخت بهتر سلسله ملامتیه بر نقل قول‌های ذکر شده در این زمینه مروری می‌کنیم تا بدانیم این فرقه از چه زمانی کار خود را آغاز کرده است.
به گفته گولپینارلی، ملامتیّه پیش از حمدون نیز بوده‌اند و حـمدون مـروج طریقت آنان در نیشابور بوده است. از جمله شواهد آن که ابوحفص عمرو بن سلمه حدّاد‌ نیشابوری‌ (وفات:‌ بعد از 260)، ملقّب به شیخ ملامت است.[4]
احمد بن خضرویه (وفـات: 240)؛ ابـوتراب نخشبی (وفات: 245)،‌ پیر‌ و مرشدِ حمدون قصّار، و ابراهیم ادهم (وفات: حدود‌ 161)‌ و حاتم اصّم (وفات: 237) را نیز از جمله ملامتیان به شمار آورده‌اند. امّا طریقت ملامتیه، بعدها، بیشتر به‌ تبلیغ‌ شاگردانِ‌ ابوحفص حـدّاد، از جـمله ابـوعثمان حیری (وفات: 290) نشر و گسترش یـافت. [5]
در بـرخی از نخستین منابع عرفانی، طریقه اهل ملامت را مختص عارفانِ خراسان دانسته‌اند‌ و میان‌ طریقه اهل عراق و طریقه اهل خراسان تمایز قایل شده و نـام‌ «صـوفی» را مـختص عارفانِ عراق پنداشته‌اند.[6]
شاید نخستین مـنبع در دسـترس‌ که‌ در‌ آن از ملامتیه یاد شده البَدْءُ و التّاریخ (355 هـ) مطهّر‌ بن‌ طاهر‌ مقدسی باشد. مقدسی ملامتیه را سرزنش کرده و گفته است: «دسته‌ای از ایـشان اهـل‌ ابـاحه‌ و اهمال‌اند هیچ از سرزنشِ سرزنشگران نگران نیستند.»[7]
«درواقع فرقه ملامتیه در نیمه دوم سده سوم شکل گرفت.»[8] با این حال عده ای دیگر معتقدند که تفکر ملامتی میان برخی از صوفیه شایع بوده به نحوی که مایل به مرید و مراد بازی نبوده اند و به خاطر آنکه اعمال ایشان مخلوط به ریا نشود، تظاهر به ارتکاب خلاف شرع می کردند، اما همین تفکر بعدها در میان صوفیه منجر به انحراف گروه زیادی از ایشان شد، به نحوی که برخی از صوفیه لاابالی علنا اعمال منافی شریعت را به نام ملامتی و ملامتیه انجامی می‌دادند و همین امر آغازگر انحراف جدیدی در میان ایشان شد.

پی‌نوشت:

[1]. هجویری علی بن عثمان بن علی، کشف المـحجوب، به کوشش و. ژوکوفسکی،‌ تهران‌ 1371، ص 68
[2]. جامی عبدالرحمن، نفحات الانـس، بـه کوشش محمود‌ عابدی،‌ تهران، 1370، ص6
[3]. هجویری علی بن عثمان بن علی، کشف المـحجوب، به کوشش و. ژوکوفسکی،‌ تهران‌ 1371، ص 68، ص 228
[4]. جامی، عبدالرحمن، نفحات الانـس، بـه کوشش محمود‌ عابدی،‌ تهران، 1370، صص 56 و 57
[5]. گولپینارلی عبدالباقی، ملامت و ملامتیان، ترجمه‌ توفیق‌ ه . سـبحانی، تـهران، 1378، صص 10 و 11
[6]. پورجوادی، نصراللّه‌، «منبعی کهن در باب ملامتیان نیشابور»، معارف، دوره‌ پانزدهم،‌ شماره‌ 1 و 2، فروردین‌ـ آبان 1377، صص 13 و 14
[7]. مقدسی مـطهّر‌ بن‌ طاهر،‌ آفرینش و تاریخ، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی،‌ تهران‌، 1374، ج4، ص831-832
[8]. حقانی مژگان، ملامتیه در تاریخ تصوف، کتاب ماه فلسفه، شماره 72، 1392، ص 77