آئين مهر از كهن‌ترين آئين‌هاي ايران باستان است. پيروان اين دين در جايگاهي به نام مهرابه  به نيايش با خدايان‌شان مي‌پرداختند. خدايان يا ايزد بانوان در اين آئين نام‌هاي گوناگوني داشتند كه «آناهيتا» از شناخته‌ترين آن‌ها بود. در آن زمان ايرانيان خداي ديگري به نام سروش داشتند كه خداي عدالت بود و برابر گفته اوستا داراي هزار چشم و ده هزارگوش داشت و خواهر اين خدا، آشي (ashy) بوده كه بعدها به آناهيتا الهه آباداني و بركت و فراواني و بارداري مبدل شده است.[1]
الهه آناهيتا را فرشته موكل بر آب، باران، فرواني، بركت، باروي، زناشويي، عشق، مادري، زايش و پيروزي نيز مي‌گفتند. و نام‌هاي ديگر او آناهيد، آناهيت و ناهيد مي‌باشد. و ايرانيان به نام اين الهه عبادت گاه مي‌ساختند كه معبد آناهيتا در كنگاور استان كرمانشاه از مشهورترين معبدهاست و امروزه آثاري از آن باقي مانده است و معابدي ديگر همانند معبد ناهيد در همدان و شوش و ديگر جاها بنا كرده بودند كه در كتيبه ميخي براي اولين بار شاهنشاه هخامنشي از آناهيتا و ميترا در كنار اهورا مزدا نام برده و گويد:‌
من اردشير شاه بزرگ پسر داريوش هخامنشي به خواست اهورا مزدا اين كاخي است كه من در زندگي چون آسايشگاهي بنا كردم. اهورا مزدا، آناهيتا {ناهيد} و ميترا {مهر} مرا و آنچه را كه بوسيله من انجام شده از تمام بلايا بپايند. (شبيه اين مطالب در پايه ستون معبد همدان نيز آمده است)[2]
در كيش زرتشت آناهيتا همان فرشته آب است كه در اوستا مورد ستايش قرار گرفته و پرستش از او در ميان ايرانيان از زمان اردشير دوم رواج بيشتري يافته كه حوزه و قلمرو و پرستش الهه ناهيد {آناهيتا} در غرب و جنوب غربي ايران بيش از ساير مناطق بود. الهه آناهيتا در آبان يشت زرتشتي‌ها چنين وصف شده است: زن جوان، خوش اندام، بلند بالا، برومند، زيبا چهره، آزاده، نيكو سرشت و ... بعد آماده:
اهورا مزدا در كره خورشيد مقام آناهيتا را برقرار نموده است. به فرمان پروردگار ناهيد {آناهيتا} از فراز آسمان باران و تگرگ و برف و ژاله فرو بارد. و از اثر استغاثه پرهيزكاران از فلك ستارگان يا از بلندترين قله كوه به سوي نشيب مي شتابد.[3]
در خدايان سه گانه ايرانيان نيز آناهيتا قبل از اهورا مزدا و ميترا جاي داشته و در زمان پارتيان به الهه آناهيتا سوگند ياد مي‌كردند و در زمان اردشير دوم هخامنشي، خدايان سه گانه به عنوان دين رسمي اعلان گرديد به طوري كه هخامنشي‌ها به جز آتش و ميترا به بانوي ديگري اعتقاد داشته و او را پرستش مي‌كردند كه او منشأ حيات، زندگي و شادابي بود و نام اين بانو آناهيتا بوده كه از فراز كوه‌هاي بلند و صخره‌ها، چشمه‌ها را ظاهر مي‌نمود و آب‌ها روان مي‌كرد تا دشت و بيابان سرسبز گردد.[4]
ولي اهميت الهه آناهيتا در زمان ساسانيان معتبر‌تر گشته به نحوي كه در مراسم مذهبي و سياسي به طور كامل آشكار بود و در كتبه كعبه زرتشت، شاه ساسان به عنوان شكرگزاري در پيروزي از ايزد آناهيتا، به پيوند اين ايزد بانو با همسر خود توسل جست.[5]
اما درباره الهه آناهيتا با دراويش آذربايجان رابطه چنداني وجود ندارد چرا كه دراويش يا همان صوفيه پس از اسلام به وجود آمده‌اند در حالي كه آئين مهر پرستي و الهه آناهيتا حداقل چهار قرن قبل از ميلاد حضرت مسيح بوده، هر چند به نظر مي‌رسد مفاهيمي همانند: عشق، فيضان، تجلي، پيوند عمومي در وراء كبريا، نياز و همچنين مراحل سلوكي صوفيان مشابهتي به مقامات هفت گانه مهر پرستي دارد اما اين را مي‌توان فقط يك تشابه فكري دانست نه ارتباط با هم. اما اگر فرقه موجود در آذربايجان از اهل حق باشد كه جدا از دراويش مي‌‌باشند كه ظاهراً هم چنين است با توجه به اينكه برخي درباره اهل حق پنداشته اند كه فرقه اهل حق تلفيق و التقاطي از آئين مهر پرستي زرتشتي، هندو، مسيحيت و اسلام است مي‌توان گفت ارتباطي با آناهيتا دارند و اين ارتباط همان مواردي است كه از انديشه‌هاي مهر پرستي گرفته‌اند.[6]
احتمال ديگر هم اين است كه چون اهل حق يا همان گوران‌ها كه در اطراف تبريز و ايلخچي زندگي مي‌كنند به دليل ارتباطي كه با منطقه كرمانشاه، اسلام آباد و كرند غرب دارند به معبد آناهيتا در كنگاور هم رفت و آمد كنند. يعني خاستگاه گوران‌ها و مركز اعتقادي آنان كردستان و كرمانشاه است و الان نيز با آن منطقه ارتباط دارند و در اين رفت و آمد به كرمانشاه به معبد آناهيتا در كنگاور هم رفت و آمد كرده باشند.
 
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. آناهيتا در باور ايران باستان، فرهاد شيخ فرشي، بي جا، انتشارات حروفيه.
2. آئين مهر {ميترائيسم}، هاشم رضي.

پي نوشت ها:
[1] . رومن گيرشمن؛ ماد هخامنشي، ترجمه: عيسي بهنام، ص 41، بي جا، بي نا، 1346 ه‍ . ش.
[2] . رلف، نارمن، شارپ، فرمان‌هاي شاهنشاهان هخامنشي، ص 139، شيراز، دانشگاه شيراز، 1346 ه‍ . ش.
[3] . پور داود، ادبيات مزديسنا {يشت ها}، ج 1، ص 167، بي جا، بي نا، بي تا.
[4] . اومستد، تاريخ شاهنشاهي هخامنشي، ترجمه: محمد مقدم، ص 38، تهران، انتشارات فرانكلين.
[5] . كامبخش فرد، سيف الله، معبد آناهيتا در كنگاور، ص 25 و 154، تهران، سازمان ميراث فرهنگي، اول، 1374 ه‍ ش.
[6] . بهرامي، ايرج، اسطوره اهل حق، ص 24 و 106، تهران، آتيه، اول، 1367 ه‍ . ش.