پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ در ایران باستان و به ویژه در باور زرتشتی، برخی از جانداران، ذات اهریمنی دارند و برخی ذات اهورایی.

برای نمونه در باور زرتشتی، مورچه، قورباغه، لاک‌پشت و... دارای ذات اهریمنی شمرده می‌ شدند و کشتن آنها و خراب کردن لانه‌ی آنها کردار نیک شمرده میشد.[1]

از سویی دیگر، برخی جانداران، از قبیل کلاغ و کرکس، دارای ذات اهورایی شمرده می‌ شدند. برای مثال در متن زرتشتی «شایست ناشایست» آمده:

The birds which destroy the Nasa are three: the mountain kite, the black crow, and the vulture; the bird, moreover, destroys it at the time when its shadow falls upon it; when it sees it in the water, a mirror, or a looking-glass, it does not destroy it.[2]

ترجمه: پرندگانی که نسو (دیوِ مردار) را نابود می‌کنند سه چیز هستند: زَغَن (نوعی پرنده شکاری)، کلاغ سیاه و کرکس. علاوه بر این، این پرنده (کرکس) هنگامی که سایه‌اش بر دیو می‌افتد، آن را از بین می‌برد.

همین امر سبب شده بود که در دوره هخامنشی، یکی از اسم‌ هایی که پارس‌ها برای پسران خود انتخاب می‌کردند، کرکس بود.[3]

اما جالب است بدانیم که هُما (با نام‌علمی Gypaetus barbatus) پرنده‌ ای لاشه‌خوار و جزو خانواده کرکس‌ها است که در ادبیات فارسی از قداست برخوردار بود. ایرانیان معتقد بودند (و هستند) که اگر سایه‌ی هما بر سر کسی بیافتد، آن شخص خوشبخت خواهد شد.

هما پرنده‌ ای است که مشهور به پرنده‌ زاهد است. یعنی همیشه اجازه می‌ دهد حیوانات ضعیف‌تر، گوشت خوب را بخورند و هما در پایان کار سر می‌ رسد و ته مانده‌ی لاشه و استخوان‌ها را را می‌خورد. همچنین سعدی میگوید:

هُمای بَر همه مُرغان از آن شرف دارد
که استخوان خورَد و جانور نیازارد [4]

همای، گوشتخوار است. اما شکارچی نیست. خود، هیچ حیوانی را به قتل نمی‌رساند. بلکه منتظر می‌ماند حیوان بمیرد و آنگاه آن را بخورد. یا اگر حیوانی به دست حیوانی دیگر کشته شَوَد، همای در پایان کار می‌آید و استخوان‌ها را می‌خورد. از این جهت، هُمای در ادبیات فارسی، پرنده‌ای شریف و سایه‌ی آن مژده‌ی سعادت خوانده شده است. این مسئله از جهت آرایه‌های ادبی قابل توجیه است. 

اما باورهای اصیل زرتشتی مبنی بر اینکه مورچه و لاک‌پشت، اهریمنی باشند، اما کرکس و کلاغ، اهورایی باشند، عقیده‌ای است که نگارنده معتقدم با فطرت انسانی سازگاری ندارد.

پی‌نوشت:

[1]. بنگرید به: «تخریب لانه‌ی مورچه‌ها ، نمونه‌ای از کردار نیک»
[2]. بنگرید به:
West, Edward W. Translation of Shayest Na-Shayest (Proper and Improper), from Sacred Books of the East, volume 5, Oxford University Press, 1885. Chapter 2: 1.
[3]. والتر هینتس، داریوش و ایرانیان، ترجمه پرویز رجبی، تهران: نشر ماهی، 1392، ص 391.
[4]. سعدی، گلستان، باب اول در سیرت پادشاهان، حکایت شماره 15.