پایگاه جامع ادیان، فرق و مذاهب_ یکی از اعتقادات مهم در اسلام، مسئله مهدویت است که در شیعه نمود بارزتری دارد. در آموزهای متصوفه نیز به شکل پر رنگ به این مسئله پرداخته شده است. البته باید این نکته را مدّنظر داشت که در یک دسته بندی مهدویت را به مهدویت شخصیه و مهدویت نوعیه تقسیم می کند.

مهدویت شخصی به این معنا است که مهدی موعود(ع) شخصی است معین که متولد شده و تاکنون زنده است و در آینده ظهور خواهد کرد. او فرزند امام حسن عسکری‏(علیه السلام) است. شیعیان اثنی عشری به مهدویت شخصیه اعتقاد دارند. مهدویت نوعیه اعتقاد افرادی است که قائل به فقدان شخص خاصی به نام "امام مهدی" بوده و ضمن انکار شخص امام دوازدهم به عنوان "مهدی موعود" مسئله مهدویت را مقامی می دانند که در هر عصری در یک انسان کامل قرار دارد که این شخص می تواند هر یک از آحاد بشری باشد. متصوفه قائل به چنین مهدویتی هستند.

 بعضی از اقطاب متصوفه، همچون سید محمد نوربخش در رساله الهدی قائل به مهدی بودن خود شده است و در فرقه صوفیه ذهبیه که مدعی شیعه بودن همه اقطاب خود هستند، تفکر مهدوی بیشتر نمود دارد.

البته در بین اقطاب ذهبیه، علاءالدوله سمنانی قطب بیست و نهم فرقه صوفیه ذهبیه در کتاب العروه لاهل الخلوة و الجلوة می نویسد: «بدان‌که محمد‌بن‌حسن العسکری (رضی الله عنه و عن آبائه الکرام) چون غایب شد از چشم خلق، به دایره ابدال پیوست و ترقی کرد تا سید افراد شد و به مرتبه قطبیت رسید. بعد از آن‌که علی‌بن‌الحسین البغدادی به جوار حق پیوست، او قطب شد به جای علی مذکور... و نماز بر وی گزارد و به جای وی نشست شانزده سال؛ بعد از آن به جوار حق پیوست به‌روح و ریحان. (2) و در کتاب دیگر خود، چهل مجلس، اعتقاد به زنده بودن حضرت حجت(عجل الله تعالی فرجه) را از جمله ارکان ایمانی روافض می‌خواند و بار دیگر بر وفات حضرت، گواهی می‌دهد: «آخر، جماعتی از اهل قبیله که ایشان را روافض می‌گویند، ایمان نزد ایشان آنگاه ایمان است که اعتقاد کنند که محمد بن حسن عسکری (رحمه‌الله) زنده است و مهدی اوست و بیرون خواهد آمد؛ و خدای می‌داند که آن‌گاه که او غایب شده بود، در طبقه ابدال در آمد و هم‌چنان عمر یافت تا قطب ابدال شد و نوزده سال قطب بود؛ و خدای می‌داند که او مرده است و او را در مدینه رسولˆ دفن کرده‌اند بی‌شک و شبهه. چون مرا تحقیق شد، ترسیدم که از خلق پنهان کنم، به سبب آن حدیث که «مَن کَتم عِلماً ینتَفِعُ به الناسُ َالجَمَه الله بلجامٍ من النار».(3)

این عبارات علاءالدوله دلالت بر این است که ایشان اعتقادی به اینکه فرزند امام حسن عسکری (علیه السلام) همان مهدی در روایات می باشد، ندارد. وی این اعتقادات را در کتاب چهل مجلس به روافض نسبت می دهد.

در این میان قاضی نورالله شوشتری در کتاب مجالس المومنین در مقام توجیه کلام علاءالدوله برآمده و می نویسد: «... و آن‌چه شیخ در این رساله مذکور ساخته که امام بن الامام محمد‌بن‌الحسن العسکری (علیه و علی آبائه الکرام) درگذشته، می‌تواند بود که از مقوله غلط در کشف باشد... و می‌توان گفت که آن محمد‌بن‌الحسن العسکری که شیخ را بر درگذشتن او اطلاع حاصل، نه محمد‌بن‌الحسن العسکری است که در عسکر سامره بغداد متولد شد، بلکه محمد‌بن‌حسن دیگر بوده که در عسکر اهواز یا عسکر مصر بوده و خدمت شیخ، تشخیص حال نفرموده ...»(4)

توجیهات قاضی نورالله شوشتری این قدر سست می باشد که نجیب مایل هروی (مصحح بسیاری از کتاب های متصوفه) هم توجیهات او را  نمی پذیرد و در مقدمه خود بر کتاب العروة لاهل الخلوة والجلوة به صورت اجمال دلایل او را نقد می کند.(5)

یکی دیگر از توجیهاتی که برای عبارات علاءالدوله بیان شده، این است که عبارات ایشان در کتاب چهل مجلس و العروة لاهل الخلوة والجلوة با کلام ایشان در کتاب، بيان الاحسان لاهل العرفان متعارض است، به همین دلیل برای جمع بین این دو عبارت قائل شده اند که: «سمنانی، به خاتمیت ولایت حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه) معتقد بوده است. او مهدی را امام و قطب الاقطاب می داند که اینها از اوصاف عام و مشهور ولی خاتم نزد صوفیان است.»(6)

در جواب این توجیه باید گفت که علاء الدوله در کتاب بيان الاحسان لاهل العرفان که در سال 713 تالیف شده است در زنده بودن امام زمان و مهدی تردید دارد و این گونه می نویسد:« اگر در حيات است و غايب‏؛ سبب غيبت او تكميل اين صفات است تا چنان شود كه در حد اوسط افتد و از افراط و تفريط ايمن گردد و بر حق ثابت. و اگر هنوز در وجود نيامده است، بى ‏شك در وجود خواهد آمد، و به كمالى كه بيان مصطفى است -عليه الصلاة و السلام- خواهد رسيد، و دعوت او شامل اهل عالم خواهد گشت، و او قطب روزگار خود در مقام سلطنت خواهد بود.»(7) ولی در کتاب العروه لاهل الخلوة والجلوة، که هفت سال بعد، یعنی در سال 720 تالیف می کند با جزم کامل، قائل به فوت محمد بن حسن العسکری می شود.

باتوجه به مطالب بالا می توان این نتیجه را گرفت که اگر چه با توجه به آثار علاءالدوله سمنانی می توان گفت که او اصل مهدویت را پذیرفته است. اما در مصداق، حجت بن حسن العسکری (عجل الله تعالی فرجه) را مهدی موعود نمی داند. بخصوص که در کتاب چهل مجلس مهدی بودن حجت بن الحسن العسکری (عجل الله تعالی فرجه) را منتسب به روافض می داند. پس باید توجه کرد که بین تفکر علاءالدوله و شیعیان اثنی عشری در زمینه مصداق مهدی آخرالزمان تفاوت وجود دارد. چون شیعیان اثنی عشری مصداق مهدی موعود را فرزند امام حسن عسکری(علیه السلام) می دانند ولی علاء الدوله سمنانی فرزند امام حسن عسکری(علیه السلام) را مهدی موعود نمی داند؛ چون در کتاب چهل مجلس معتقد است که ایشان فوت کرده است.

 پی نوشت:
(1). ابن بابويه، محمد بن على، كمال الدين و تمام النعمة، ج‏1 ؛ ص262، اسلاميه - تهران، چاپ: دوم، 1395ق

(2). سمنانی، علاءالدوله، احمد‌بن‌محمد‌بن‌احمد، العروه لاهل الخلوه والجلوه، تصحیح نجیب مایل هروی، ص 367 تهران: مولا، 1362.

(3). سمنانی، علاءالدوله، احمد‌بن‌محمد‌بن‌احمد، چهل مجلس یا رساله اقبالیه، تحریر امیر اقبال شاه‌بن‌سابق سجستانی، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات نجیب مایل هروی، ص 217،تهران: ادیب، 1366.

(4). شوشتری، سیدنورالله، مجالس‌المؤمنین، ج2،ص 136، تهران: اسلامیه، 1377.

(5). سمنانی، علاءالدوله، احمد‌بن‌محمد‌بن‌احمد، العروه لاهل الخلوه والجلوه، تصحیح نجیب مایل هروی، ص 32. تهران: مولا، 1362.

(6). جمعی از نویسمدگان، گونه شناسی اندیشه منجی موعود در ادیان،ص384،انتشارات ادیان ومذاهب،چاپ اول،1389ش.

(7). علاء الدوله سمنانى، مصنفات فارسى سمنانى، ص229، شركت انتشارات علمى و فرهنگى - تهران، چاپ: دوم، 1383