پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ برای سلوک الی‌الله دو مرحله بیان شده است. سلوک عقلانی و سلوک عرفانی. وظیفه ابتدایی انسان در مقام سیرالی‌الله، سلوک با تکیه بر عقلانیت است؛ و سلوک عرفانی در مرحله بعدی قرار دارد. در سلوک عقلی لزومی به استاد خاص نبوده، و فرد سالک باید با افزایش آگاهی، تفکر، کسب علم و بهره بردن از دانشمندانی که در حوزه علوم اسلامی و عقلی تبحر دارند، در مسیر سلوک الی‌الله حرکت کند. در سلوک عقلانی، انسان باید به مرحله‌ای برسد، که برای تمام اندیشه‌ها و باورهای خود، حجت عقلی ارائه کند.
بعد از مرحله سلوک عقلانی، سیر و سلوک عرفانی است، که طبق وعده‌ی خدای متعال، نیاز عارف به استاد طریق تامین خواهد شد. خداوند در قرآن می‌فرمایند: «ان جاهدوا فینا لنهدینهم سُبُلَنا[عنکبوت/69]؛ و آنان که در (راه) ما (به جان و مال) جهد و کوشش کردند محققا آنها را به راه‌های (معرفت و لطف) خویش هدایت می‌کنیم... .» بنابراین در مکتب عرفان ناب اسلامی، سالک الی‌الله، ابتدا به سلوک عقلی و انجام وظایف واجب و ترک حرام و اصلاح اخلاق و عقاید خود پرداخته و سپس وارد وادی عرفان و عشق می‌شود.
در حدیثی از امام صادق (علیه‌السلام) آمده است:«اَلعَقلُ‌ ما عُبِدَ بِهِ‌ الرَّحمٰنُ‌ وَ اکتُسِبَ بِهِ الجَنان؛ عقل همان چیزی است که با کمک آن انسان خدا را عبادت کرده و بهشت را بدست می‌آورد.»[1] همچنین در حدیثی از امیرالمومنین(علیه‌السلام) آمده است: «اَلْعَقْلُ يَهْدِي وَ يُنْجِي...؛ عقل هدایت کننده (به سمت خوبی‌ها) و باعث نجات است.»[2] این‌ها نشان دهنده جایگاه بی‌بدیل عقلانیت در سعادت انسانی است، که فرد عارف باید نسبت به بهره‌بردای از آن غفلت نکند.
بنابراین حاصل سلوک عقلانی، تقویت قوه تعقل و عقلانیت در انسان است، که برکات آن  تعدیل و تحت حکومت عقلانی قرار گرفتن هواهای نفسانی انسان است.
تسلط عقل بر نفس و قوای نفسانی و تعدیل آن، عامل اصلی موفقیت فرد سالک در عرفان اسلامی به شمار می‌رود. از لوازم سلوک در عرفان اسلامی و رسیدن به فنای فی‌الله، از خود گذشتگی است؛ و کسی که اسیر نفس اماره و هوای نفس است، هرگز نمی‌تواند در وادی عرفان اسلامی قدم بردارد. در نتیجه یک فرد عارف قبل از وارد شدن به سلوک عرفانی، باید نسبت به سلوک عقلانی، اهتمام ویژه‌ای داشته باشد.

پی‌نوشت

[1].  ثقة الإسلام كلينى، الكافي،‏ نشر دارالثقلین، ج۱، ص۱۱.
[2]. غرر الحکم و درر الکلم،  نرم افزار جامع‌الاحادیث، شناسه حدیث : ۴۵۲۳۲۲.