پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ درباره‌ی اینکه جایگاه جن در زمین است یا آسمان، با توجه به آیه‌های ۱۲ و ۱۶ سوره جن ثابت می‌شود که محل سکونت آن‌ها در زمین است. اما بعد از آنکه روشن شد مسکن جن در زمین است حال این پرسش پیش می‌آید که: «در کجای زمین زندگی می‌کنند؟» در روی زمین، زیر زمین، آبادی‌ها، خرابه‌ها، کوه‌ها، دره‌ها، دریاها، کجا؟
با بررسی آیات قرآن کریم متوجه می‌شویم آیه‌ای که آشکارا پاسخ این پرسش را داده باشد، وجود ندارد، ولی از پیوستن بعضی از آیات با بعضی از قواعد معمول زندگی موجودات، به این نتیجه کلی می‌رسیم که جن باید جایی از زمین زندگی کند که دسترسی بیشتری به نعمت‌های الهی داشته باشد. اما تفصیل این مطلب به این صورت است که: ابتدا یکی از آیاتی را که نشان می‌دهد جن‌ها هم مثل موجودات دیگر از نعمت‌های الهی بهره‌مند می‌شوند را در یک طرف قرار می‌دهیم، برای مثال آیه ۱۶ سوره‌ی جن می‌فرماید: «و اینکه اگر (برفرض انس و جن) بر راه (راست) پایداری کنند، حتماً با آب فراوان سیرابشان می‌کنیم». سپس یکی از قواعد ساری و جاری بین همه موجودات را به آن پیوند می‌دهیم و آن قاعده چیزی نیست جز انتخاب کردن زیستگاه براساس نیاز غذایی متناسب با آن موجود، سپس به این نتیجه می‌رسیم که به‌طور طبیعی جن‌ها هم مثل سایر موجودات دیگر باید جایی زندگی کنند که مواد غذایی آن‌ها فراوان یافت شود البته تذکر این نکته لازم است که زندگی این‌چنینی همراه با ملاحظاتی است که آن‌ها را از تعرض دیگران در امان نگه دارد، مثل سایر حیوانات دیگر با این تفاوت که در همه‌ی آن‌ها این امر غریزی است؛ ولی در انس و جن عقلانی است.
اما لسان روایات بسیار متفاوت است، ابتدا این روایات را ذکر کرده، سپس بررسی خواهیم کرد که آیا می‌شود وجه جمعی بین آن‌ها ایجاد کرد یا خیر؟
گروه اول: روایاتی هستند که می‌گویند جن‌ها جدا از انسان‌ها زندگی می‌کنند زیرا این اختلاط برای آن‌ها مضرّ است؛ از جمله: روایتی است از امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرمایند: حضرت امام سجاد (علیه‌السلام) به همراه عده‌ای از دوستان و مردم دیگر عازم مکه شدند. وقتی به منطقه‌‌ی عسفان رسیدند، دوستان و خادمان حضرت، چادر ایشان را در نقطه‌ای از عسفان به پا کردند، وقتی حضرت به آن موضع رسیدند به خادمان خود فرمودند: چگونه چادر را در این نقطه به پا کرده‌اید در حالی که این موضع، موضع قومی از جن است که دوستان و شیعیان ما هستند و این کار به آن‌ها ضرر می‌زند و عرصه را بر آن‌ها تنگ می‌کند. وقتی حضرت فرمان جمع‌آوری چادر را صادر می‌کنند. هاتفی که خودش دیده نمی‌شد، ولی صدایش به گوش می‌رسید از حضرت درخواست کرد که این شرافت را از آن‌ها نگیرند و همان‌جا اتراق کنند و حضرت قبول کرد و مورد پذیرایی گرم جن‌ها قرار گرفتند.
گروه دوم: روایاتی هستند که می‌گویند جن‌ها در خرابه‌ها و بیابان‌ها رفت و آمد دارند و برای در امان ماندن از آن‌ها باید اذان گفت و عباراتی را بر زبان جاری کرد؛ از جمله آن روایات این است که: راوی خدمت امام صادق (علیه‌السلام) می‌رسد و از گم شدن رفیق خود در هنگام برگشت از حج می‌گوید و اینکه مردم می‌گویند رفیق شما را جن‌ها مخفی کرده‌اند. حضرت می‌فرمایند: «به همان جا بروید و با صدای بلند بگویید ای صالح بن علی، جعفر بن محمد به تو می‌گوید آیا این چنین جن با علی‌بن‌ابی‌طالب تعهد کردند؟ فلان شخص را طلب کنید و به رفقایش برسانید». سپس فرمودند: «به آن‌ها بگو: ای گروه جن اگر از سر رفیق من دست برندارید و راه را نشانش ندهید عزم و اراده جنگ با شما را خواهم کرد به همان عزم و اراده‌ای که حضرت علی‌بن‌ابی‌طالب برای جنگ با شما داشت». با انجام سفارش حضرت، آن مرد گم شده از بعضی از خرابه‌ها خارج می‌شود و داستان خود را برای راوی چنین تعریف می‌کند که مردی خوش‌صورت بر من ظاهر شد و گفت: «گمان می‌کنم تو از دوستان آل محمد باشی در اینجا مردی  از آل محمد(صلی‌الله‌علیه‌وآله) است آیا می‌خواهی مأجور باشی و بر او سلام کنی؟» گفتم: بله، پس مرا از این محوطه داخل کرد در حالی که جلوی من راه می‌رفت، وقتی کمی دور شدیم نگاه کردم و دیگر هیچ‌کس را ندیدم. بی‌هوش شدم و نمی‌دانستم در کجای زمین خدا تا اینکه الآن کسی آمد و مرا تا اینجا حمل کرد. راوی می‌گوید این داستان را برای امام نقل کردم حضرت فرمودند: آن شخصی که رفیق شما را برده «غوّال» یا «غول» بوده که نوعی از جن است و انسان‌ها را از جایی که نمی‌دانند به هلاکت می‌رساند. پس هنگامی که شخص تنهایی را دیدید از او راهنمایی نخواهید و اگر شما را به راهی هدایت کرد مخالفت کنید و اگر در یک خرابه‌ای یا در بیابان بی‌آب و علفی او را دیدی در صورتش اذان بگو و با صدای بلند بگو: «سبحان الذی جعل فی السماء نجوماً رجوماً للشیاطین عزمتُ علیک یا خبیث بعزیمة الله التی عزم بها امیرالمؤمنین علی‌بن‌ابی‌طالب و رمیت بسهم الله المصیب الذی یخطی و جعلت سمع الله علی سمعک و بصرک و ذللتک بعزة الله و قهرت سلطانک بسلطان الله یا خبیث لا سبیل لک» پس اگر بگویی بر او غلبه پیدا می‌کنی ان‌شاءالله و او از تو منصرف خواهد شد.
گروه سوم: بنابر حدیثی حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) برای حل اختلاف جن‌ها به درون زمین رفتند و با کفارِ جن جنگیدند تا ایمان آوردند.
باتوجه به این سه گروه روایت، نتایج زیر به‌دست می‌آید:
۱. جن‌ها هم مثل انسان‌ها زندگی اجتماعی داشته و بین خود مسئولیت‌هایی دارند که گاهی موجب اختلاف‌هایی بین آن‌ها می‌شود؛
۲. محل زندگی و اجتماع جن‌ها معمولاً در جایی است که انسان‌ها کمتر حضور داشته باشند، مثل بیابان‌ها و خرابه‌ها و حتی گاهی زیر زمین؛
۳. وارد شدن انسان‌ها در حریم جن سبب تنگ شدن عرصه جن‌ها و ضرر رسیدن به آن‌ها می‌شود که این امر گاهی عکس‌العمل شدیدی را از طرف آن‌ها به‌دنبال دارد که در بعضی موارد سبب آسیب رساندن به انسان‌ها می‌شود که برای در امان ماندن از این آسیب‌ها، دعاها و ذکرهای خاصی وارد شده است.
نکته: در پایان این بحث، بیان این نکته ضروری به نظر می‌رسد که نتایج بالا از حالات معمولی جن به دست می‌آید؛ اما گاهی ممکن است این رویه در حالات غیر معمولی به هم بخورد برای نمونه جن‌های دیوانه یا بچه‌های آن‌ها که هنوز قدرت تشخیص مناسبی ندارند، بخواهند وارد خانه‌های انسان‌ها بشوند و آسیب‌هایی را با بازی کردن با بچه‌های خانه به آن‌ها وارد کنند که برای در امان ماندن از این آسیب‌ها، حضرات معصومین، سفارش به نگهداری بعضی حیوان‌ها کرده‌اند یا اینکه شیاطین جن دائم با انسان همراه هستند مانند خون در بدن او که این هم غیرمعمول است، چون مربوط به یک نوع خاصی از جن است نه همه جن‌ها در حالی که بحث ما درباره‌ی جن است نه شیطان که یکی از مصادیق جن است.[1]

پی‌نوشت:

[1]. علی‌محمد راهی، جایگاه و نقش جن در نظام آفرینش، قم: نشر ادیان، ۱۳۹۴، ص ۱۰۲.

جهت مطالعه بیشتر بنگرید به: علی‌محمد راهی، جایگاه و نقش جن در نظام آفرینش...