پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ اذان یکی از مسائل عبادی است، که همه مذاهب اسلامی در اعتبار و مشروعیت آن اتفاق عقیده دارند و کسی در استحباب آن پیش از هر نماز واجبی تردید نکرده است. در بسیاری از بندهای اذان بین مذاهب اسلامی اتفاق نظر وجود دارد، ولی در چهار مسئله اختلاف‌هایی میان فقیهان مذاهب به‌چشم می‌خورد. 1- کیفیت تشریع اذان؛ 2- تثویب در اذان صبح؛ 3- حی علی خیر العمل؛ 4- شهادت ثالثه. در این مقاله بر‌آنیم تا کیفیت تشریع اذان را بررسی کنیم.
در کتاب‌های شیعه و سنی روایات فراوانی در مورد چگونگی تشریع اذان آمده است، که موجب دو نظریه متفاوت در کیفیت تشریع اذان شده است. شیعیان معتقدند اذان، عملی عبادی به‌شمار می‌آید، که منشأ پیدایش آن، به وحی بر می‌گردد و نخستین بار اصل اذان و کیفیت آن در شب معراج به پیامبر (صلی الله علیه و آله) وحی شد و حضرت به مردم ابلاغ فرمود و بلال را به همان شیوه آموزش داد.[1]
بیشتر اهل سنت بر این باورند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای آگاهی دادن مردم به حضور وقت نماز، دچار شگفتی و سردرگمی شد و هر یک از اصحاب راهی را پیشنهاد نمودند و در مجموع چند روش پیشنهاد شد. دسته اول می‌گفتند برای آگاهی مسلمانان به وقت نماز، از ناقوس کلیسا استفاده شود. دسته دوم گفتند از بوق یهودی‌ها استفاده گردد. دسته سوم اظهار کردند در هنگام فرا رسیدن وقت نماز، پرچمی نصب گردد، تا مردم بدین‌وسیله یکدیگر را برای نماز خبر دهند. دسته چهارم معتقد بودند، تعدادی چوب فراهم گردد و به هنگام وقت نماز آن‌ها را به یکدیگر بزنند. دسته پنجم گفته بودند برای این کار آتشی روشن کنند. در همین حال بودند، تا این‌که شخصی به نام عبدالله بن زید در خواب دید، که منادی به او اذان را آموزش می‌داد و بعد جریان خواب خود را به پیامبر (صلی الله علیه و آله) اطلاع داد و حضرت هم آن را پذیرفت؛ از آن پس مسلمانان بر مبنای همان خواب در پنج وقت اذان می‌گویند. در برخی روایات وارد شده است که خلیفه دوم گفته بود من بیست روز قبل از عبدالله بن زید همان خواب را دیده بودم، ولی به‌خاطر حیا و خجالت آن را به پیامبر (صلی الله علیه و آله) نگفتم![2] روایات دیگری نیز در منابع اهل سنت موجود است، که دلالت می‌کند بر این‌که اذان امری بشری است.[3]
به هر حال بر اساس نظریه دوم، منشأ اذان امری بشری بوده و پیامبر (صلی الله علیه و آله) تنها به استناد همان خواب اذان را تشریع فرموده است، در حالی‌که طبق نظریه شیعیان، منشأ اذان بسان دیگر امور عبادی، مستند به وحی می‌باشد.
در پاسخ از دیدگاه اهل سنت، باید گفت: این‌گونه سخنان توهین به مقام نبوت است. زیرا معنا ندارد، خداوند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) را مبعوث کرده است و به او همه چیز را وحی کرده است، پیامبر (صلی الله علیه و آله) را در کار اذان سر درگم بگذارد، تا این‌که یک فرد عادی مجهول، به نام عبدالله بن زید که ترمذی در توصیف او می‌گوید: «لانعرف له الاّ حدیث الاذان.[4] برای او حدیثی غیر از اذان نمی‌شناسم.» پیدا شود و اذان را به پیامبر (صلی الله علیه و آله) آموزش دهد. این بالاترین جسارت و اهانت به مقام نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله) است.

پی‌نوشت:

[1]. تثویب (الصلواه خیر من النوم).
[2]. اهْتَمَّ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لِلصَّلَاةِ كَيْفَ يَجْمَعُ النَّاسَ لَهَا، فَقِيلَ لَهُ: انْصِبْ رَايَةً عِنْدَ حُضُورِ الصَّلَاةِ فَإِذَا رَأَوْهَا آذَنَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا، فَلَمْ يُعْجِبْهُ ذَلِكَ، قَالَ: فَذُكِرَ لَهُ الْقُنْعُ - يَعْنِي الشَّبُّور». ابوداود سجستاني، سليمان بن اشعث (م 275)، سنن أبي داود، تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد، المكتبة العصرية، بيروت، بي تا، ج1، ص134.
[3]. بخاري، محمّد بن اسماعيل (م 256)، صحيح بخاري، تحقيق: محمد زهير بن ناصر، دار طوق النجاة، چاپ اوّل، 1422هـ. ق، ج1، ص124.
أبو عبد الله محمد بن يزيد بن ماجة القزويني (م 273) سنن ابن ماجه، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، دار إحياء الكتب العربية، ج1، ص233.
[4]. ترمذی، سنن ترمذی (الجامع الصحیح)، دارالحیاء التراث العربی، بیروت، ج1، ص361.