پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ عرفان همواره پدیده‌ای اسرارآمیز جلوه کرده و اختلاف‌نظر درباره‌ی آن فراوان بوده است. بعضی عرفان را مقدس‌ترین پدیده عالم می‌دانند و برخی به طور کلی آن را باطل و پوچ دانسته، اهل عرفان را تکفیر می‌کنند. گروهی فرد واحد را تقدیس و گروهی دیگر همان فرد را تکفیر می‌کنند. این‌ها به دلیل اختلاف نظر‌ها و ابهاماتی است که در عرفان وجود دارد. این مشکل هم در سطح جهانی و هم در سطح اسلامی، و هم در حوزه‌ی شیعی وجود دارد. ما ناگزیر با ادبیات غربی در مورد واژه‌ی عرفان درگیر هستیم ولی معروف‌ترین واژه‌ی رایج معادل عرفان، واژه‌ی (Mysticism) است که شامل کل عرفان‌های دنیا اعم از عرفان مسیحی، یهودی، اسلامی، هندی و... است. واژه‌ی دیگری که در غرب عرفان اسلامی را مختص با آن می‌شناسند، واژه‌ی (Sufism) است که در غرب، صوفیزم یعنی همان عرفان اسلامی، اعم از عرفان خوب و بد در نزد جامعه اسلامی.[1]
عرفان در لغت به معنای شناخت شهودی حق‌تعالی و حقایق قدسی است همراه با تحول وجودی و تبدل صفات خود خواهانه فرد به صفات بندگی و خدا محور که معمولاً از راه سیر و سلوک باطنی و تطهیر قلب به دست می‌آید. عرفان به دو بخش نظری و عملی تقسیم می‌شود، در عرفان نظری همانند فلسفه از هستی‌شناسی بحث می‌شود، که می‌توان به صورت مقدماتی به کتاب‌های فلسفی مانند بدایه الحکمه، نهایه الحکمه، اسفار رجوع کرد امّا در عرفان عملی که آن را علم سیر و سلوک می‌نامند، از این بحث می‌شود که سالک راه خدا برای رسیدن به قله رفیع انسانیت یعنی توحید از کجا باید آغاز کند و چه منازل را باید به ترتیب طی کند تا به مقصد نهائی برسد. عرفان عملی که مسیر بسیار شیرین ولی صعب العبور است، مراتب و مراحل متعددی دارد.همچنین می‌توان گفت: موضوع عرفان به طور کلی توحید هستی و ولایت انسان کامل است.
مکاتب عرفاني، اتفاق نظر دارند در اينکه بشر فقط در اثر تلاش پيگير و پر مشقت مي تواند به کمالات حقيقي خويش نايل آيد. در عرفان، علم حقيقي نه تنها از عمل جدا نيست، بلکه نتيجه و محصول عمل است. براي رسيدن به آگاهي عرفاني بايد به سير و سلوک پرداخت و از مراتب و درجاتي گذشت. از همين جاست که عرفان به دو قسمت عملي و نظري تقسيم شده که عرفان عملي عبارت است از اجراي يک برنامه ي دقيق و پر مشقت جهت گذشتن از مراحل و منازل و رسيدن به مقامات و احوالي، در راه دست يافتن به آگاهي عرفاني، و نيل به «توحيد» و «فنا» که از آن به «طريقت »تعبير مي شود و عرفان نظري مجموعه تعبيرات عرفا، از آگاهي‌ها و دريافت هاي شهودي خويش درباره حقيقت جهان و انسان است.[2]
در مثال می‌توان گفت: شما گاهی از عسل تعریف می‌کنید و می‌خواهید به صورت علمی به خصوصیات عسل برسید و گاهی با خوردن و چشیدن عسل آن را می‌شناسید. عرفان نظری مانند تعریف عسل است و عرفان عملی مانند چشیدن و خوردن عسل می‌باشد.

پی‌نوشت:

[1] . شاخصه‌های عرفان ناب شیعی، محمد فنائی اشکوری،انتشارات اسراء ۱۳۹۴، ص ۱۹.
[2] . عرفان نظرى، دکتر یحیى یثربى، ، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ۱۳۹۰، ص ۴۰ .

جهت مطالعه بنگرید به: شاخصه‌های عرفان ناب شیعی. محمد فنایی اشکوری،..