پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ موضوع نسبت عرفان با دین، بحث کلیدی و از مهم‌ترین مباحث است، شاید اکثر انحرافاتی که در تصوف پیش آمده، ناشی از عدم تنقیح این مسئله است. دین با عرفان، پاياپاي يکديگر و در حقيقت دو روي يک سکه‌اند. از نظر عارفان حقيقي اين دو گسست ناپذيرند و سالک در هر مرحله‌ای بايد هر دو را پاس بدارد. ليکن پاره‌ای از عارف نمايان و صوفيان ناآگاه بر اين گمان‌اند که آن‌ها در مرحله جدا از يکديگرند و با گذر از پلکان دین و صعود به مرتبه عرفان ديگر التزامی به دین ندارند. در حالي که اولياي الهي همواره هم به باطن دين و طریقت و هم به ظاهر و شريعت و رعايت قوانين و احکام و آداب ديني پاي بند بوده‌اند. همین طور بسیاری از اشکالاتی که مخالفان عرفان نسبت به عرفان دارند به مشخص نبودن این قضیه بر‌ می‌گردد، که نمی‌دانند عرفان چه نسبتی با دین دارد و یکی از تلقی‌ها، این است که عرفان ضدّ دین است. آن دسته از متدینان که با شور و حرارت با عرفان مخالفت می‌کنند، چنین تصوری از نسبت عرفان با دین دارند. از نظر این‌ها عرفان مخالف دین است و قابل جمع با دین نیست که این در بین اهل تسنن و هم در شیعیان وجود دارد. و به عقیده‌ی عده‌ای دیگر، عرفان غیر از دین است، نه لزوماً ضدّ دین که با دین جنگ داشته باشد ولی عرفان چیزی برای خودش است و دین چیز دیگری برای خود، این یعنی تغایر بین آن‌ها. افراد سکولار فراوانی هستند که عرفان را غیر از دین می‌دانند. این گونه نظرها مبتنی بر فهمی سطحی از عرفان و دین است. جنيد بغدادى مى‏‌گويد:
«همه راه‏ها به بن‌بست مى‏رسند، مگر راهى كه به دنبال رسول خدا«صلی‌الله عليه و آله» باشد. پس هركه حافظ قرآن و كاتب حديث نباشد، پيروى از وى در اين كار روا نيست، چون عمل و مذهب ما در قيد كتاب و سنت است.[1] ملاصدرا سخنی معروف دارد، که عرفان، برهان و قرآن از یکدیگر جدا نیستند. آیت‌الله حسن‌زاده می‌فرماید: بين قرآن و عرفان و برهان جدايي نيست ؛ يعني آنچه كه از راه برهان صحيح عقلي و كشف و شهود ضابطه‌مند عارف ربّاني به دست می‌آید ، چيزي نيست جز تفسير عقلي و انفسي بخشي از وحي كه بر نبي اكرم (ص) نازل شده است.[2] گفتنى است به چند دليل عرفان راستين و عارفان حقيقى «دین» را امرى ضرورى و لازم مى‏دانند:
يكم. رياضت؛ اساس عرفان، بر سلوك استوار است و سلوك، چيزى جز رياضت نمى‏باشد و رياضت هم جز با اعمال و رفتار تحقق نمى‏يابد و اعمال چيزى جز «شريعت» نيست[3].

پی‌نوشت:

[1] . عرفان نظرى، ص ۳۷۳ .
[2] . کتاب قرآن و عرفان و برهان از هم جدائی ندارند ،  علامه عارف حسن حسن‌زاده آملی.
[3] . سيد يحيى يثربى ، عرفان و شريعت .
جهت مطالعه به کتاب، شاخصه‌های عرفان ناب شیعی مراجعه شود.