پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ در شهر مزار شریف (مرکز ولایت بلخ افغانستان)، مزار کسی قرار دارد که مردم، او را بسیار محترم می‌دارند و این شهر، به سبب وجود این مزارِ شریف، "مزار شریف" نامیده شد. مردم افغانستان و تاجیکستان، اعم از شیعه و سنی، آن بُقعه را «روضه‌ی مبارکه» می‌خوانند و بر این عقیده‌اند که آنجا مقبره‌ی مولانا امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (علیه السلام) است. ایشان به زیارت روضه رفته و به حضرت توسل می‌کنند. بین مردم افغانستان مشهور است که هر کس به زیارت این روضه‌ی مبارکه برود، اگر بیمار باشد شفا می‌گیرد و اگر حاجتی داشته باشد، برآورده می‌شود. بسیاری از کسانی که با دل‌های شکسته به زیارت رفته‌اند، اعم از سلاطین و ادیبان و علما و مردم، گفته اند که جمال امیرالمؤمنین علی (ع) را در خواب دیده‌اند و حضرت بر سر و جان ایشان دست نوازش کشیده است. داستان‌های زیادی از کرامات این مزار بین مردم گفته می‌شود. حتی بی‌بی گوهرشاد (همان بانوی باکرامتی که مسجد گوهرشاد را در کنار حرم امام رضا ساخت)، بعدها از این روضه‌ی مبارکه حاجت گرفت و آن را بازسازی کرد. به همین سبب، مسجد گوهرشاد در مشهد و روضه‌ی مبارکه در مزارشریف، بسیار شبیه یکدیگرند.

حکایت: در داستان‌های عامیانه افغانستان مشهور است که دختری به نام عایشه که اهل هرات بود، عاشق پسری به نام مُلامحمّد می‌شود. عایشه از عشق مُلامحمد، رنجور و پژمرده می‌شود تا اینکه قلبش متوجه مزارشریف و مقام امیرالمؤمنین علی بن ابی‌اطالب شده، به زیارت می‌رود. در آنجا نذر کرده و به امیرالمؤمنین علی (ع) متوسل می‌شود که به مُلامحمد برسد. عاقبت این وصال رُخ می‌دهد و ترانه مشهور «بیا بریم به مزار، ملا ممّد جان» یادآور همان داستان عاشقانه است.

مزار شریف، مزار زرتشت نیست:

به تازگی برخی از زرتشتیان مدعی شده‌اند که مزار شریف، مزارِ علی (ع) نیست. بلکه مزار زرتشت است! چون طبق روایات زرتشتی، زرتشت در بلخ از دنیا رفت، پس ناگزیر، آن بنا باید مربوط به زرتشت باشد.[1] لازم دیدیم به این سخن پاسخ بدهیم. اولاً طبق متن اَوِستا (کتاب مقدس زرتشتیان)، دفن مردگان در خاک، گناه بسیار بزرگی است. به همین سبب، زرتشتیان، در طول تاریخ، تا همین نیم قرن پیش، مردگان خود را دفن نمی‌کردند. بلکه درون دخمه‌ها قرار می‌دادند تا اجساد مردگان خوراک لاشخورها و کلاغ‌ها شود. با این سخن، زرتشت نمی‌بایستی مقبره و مزار داشته باشد. همان‌گونه که از شاهان زرتشتی مثل اردشیر بابکان و خسرو انوشیروان و... هیچ مقبره‌ای وجود ندارد. از سویی دیگر، برای این ادعا که مزارِ شریفِ "مزار شریف"، قبر زرتشت باشد، هیچ سند تاریخی هم وجود ندارد. این که زرتشتیان، بگویند: «چون زرتشت در بلخ از دنیا رفت، پس هر مقام و بارگاهی که دلمان خواست را به زرتشت نسبت بدهیم» منطقی و معقول نیست.

مزار علی بن ابی‌طالب؟

می‌دانیم که مدفن امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (علیه السلام) در نجف اشرف است. نه مزار شریف افغانستان! پس چرا آن بُقعه‌ی مبارکه به علی (علیه السلام) نسبت داده می‌شود؟ پاسخ می‌دهیم که طبق برخی روایات تاریخی (که ریشه در تاریخ شفاهی دارد)، در اواخر دوران بنی‌امیه، خلفای اموی به جنون افتاده، شیعیان را قتل عام و به ناموس محبین اهل بیت دست درازی می‌کردند. خوف این وجود داشت که مبادا بنی امیه، مزار علی (ع) در نجف را پیدا کرده، آن را شکافته و به پیکر حضرت اهانت کنند. از همین روی، امام صادق (علیه السلام) به ابومسلم خراسانی نوشتند که قبر امیرالمؤمنین را باز کرده، پیکر حضرت را به نقطه‌ای دور ببرند تا از هتک حرمت در امان بماند. ابومسلم و یارانش چنین کرده، پیکر امیرالمومنین را با احترام به سوی بلخ بُرده و در روستایی دور افتاده به نام خواجه خیران به خاک سپردند. ایشان کتیبه‌‌ای هم نوشتند و در آن، صاحب قبر را معرفی، سپس کتیبه را زیر خاک پنهان کردند. سال‌ها بعد، سلطان سنجر سلجوقی که این قضیه را فهمید، دستور داد همه جا را بگردند و مزار علی (ع) را بیایند. گشتند و یک قبری با چند علامت رازآلود یافتند. قبر را شکافتند، به تابوتی رسیدند که روی آن لوحی را یافتند که بر آن نوشته شده بود، این قبر ولی الله، علی بن ابی‌طالب است. تابوت را باز کردند و جسم امیرالمومنین را صحیح و سالم یافتند. خبر به سلطان سنجر رسید. او جواهرات بسیاری وقف مزار کرد و دستور به ساختن بنایی با شکوه داد.[2] سال‌ها گذشت، در زمان حمله مغولان، شهر مزار به ویرانه‌ای بدل شد. بعدها سلطان حسین بایقرا آن را بازسازی و نهایتاً بی‌بی‌ گوهرشاد (همسر شاهرخ میرزای تیموری) این روضه‌ی مبارکه را از نو بنا کرد. روستای خواجه خیران، امروز به برکت این مزار شریف، مزار شریف نامیده می‌شود.

دیدگاه دیگر آن است که در قرن 6 هجری، در بلخ، سیدی از نوادگان امام زین العابدین (علیه السلام) زندگی می‌کرد که نامشان ابوالحسن علی بن ابی‌طالب بود. در حقیقت، این سید، که از نسل امیرالمؤمنین بود، تشابه اسمی با حضرت داشت و از آنجا که انسانی کریم و باسخاوت و صاحب شأن و جلالت بود، نزد مردم بسیار محترم قرار گرفت. پس از درگذشت ایشان، مردم مزار آن بزرگوار را گرامی داشتند و هر گاه قصد توسل به اهل بیت پیامبر می‌کردند، به زیارت آن بارگاه می‌رفتند. لذا مزار شریفِ «مزار شریف» مربوط به این سید جلیل الشأن است.[3]

پی‌نوشت:

[1]. اینکه زرتشت طبق روایات زرتشتی، در بلخ از دنیا رفته است:
ژاله آموزگار و احمد تفضّلی، اسطوره زندگی زردشت، تهران: نشر چشمه، 1386. ص 149. ابراهیم پورداود، گاتها کهن‌ترین بخش اوستا، تهران: انتشارات اساطیر، 1378. ص 49-53
[2]. غياث الدين خواند مير، تاريخ حبيب السير، تهران: نشر خیام، 1380، ج 4، ص 171-172.
محمد حسن خان اعتماد السلطنه‏، تاريخ منتظم ناصرى‏، تصحیح محمد اسماعيل رضوانى‏، تهران: نشر دنیای کتاب، 1367، ج 2، ص 726-727.
مير سيد شريف راقم سمرقندى‏، تاريخ راقم‏، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: نشر بنياد موقوفات دكتر محمود افشار، 1380، ص 63.
تاریخچه مزار شریف منسوب به عبدالغفور لاری، به کوشش نجیب مایل هروی، افغانستان، انجمن تاریخ و ادب، 1349، ص 24-29. به نقل از: سید حسن فاطمی، «پژوهشی در مورد مزار معروف در مزار شریف افغانستان»، میراث جاویدان، شماره 52.
[3]. اسماعیل بن حسین مروزی، الفخری فی انساب الطالبیین، قم: نشر کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1409 هجری قمری، ص 64. سید حسن فاطمی، «پژوهشی در مورد مزار معروف در مزار شریف افغانستان»، میراث جاویدان، شماره 52، ص 103-110. شیخ آقا برگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت: دارالاضواء، 1403 هجری قمری، ج 2، ص 375-376.