در متون پهلوي آمده است كه زرتشت به جمعي پيوسته بود كه به هنگام «ميديو ـ زرمي» مي‌خواستند اين عيد بهاري را جشن بگيرند. سحرگاه (بنا به رسم كهن) به رودخانه مي‌رود تا براي مراسم تهية نوشابة هوم، آب بياورد. به دنبال تهية پاك‌ترين آب در ژرفترين جاي رود به آب مي‌زند. هنگام بازگشت به كرانة رود سرشار از صفاي عنصر آب پاك و تازه شده...

همواره نزد محققان و پژوهشگران اين سؤال مطرح بوده است كه آيا زرتشت يگانه پرست بوده است يا خير؟ آنچه ميان مورخان و محققان و ايران شناسان معروف است اينكه زرتشت ثنوي مذهب بوده و آئين او مبتني بر دوگانه پرستي است. اين نسبت را بدين جهت به زرتشت داده‎اند كه به طور كلي اشياء در اين آئين به دو نوع تقسيم مي‎شوند: نوع خوب و نوع بد...

ايرانيان قبل از زرتشت ديني داشتند كه از آن تعبير به آيين مجوس مي‌شد و بعدها شخصي به نام «زرتشت» در ميان مجوس قيام كرده و به اصلاح آيين مجوس پرداخت مؤلف تاج العروس مي‌گويد: «مجوس بر وزن صبور مردي بود با گوش‌هاي كوچك كه براي ملت مجوس ديني وضع كرد و مردم را به آن فرا خواند. به طوري كه بعضي‌ها گمان كرده‌‌اند آن «زردشت» فارسي نيست...

حقیقت این است که مجوس غیر از زرتشت است و این انطباق اشتباه است. درست است که مسلمانان به هنگام فتح ایران با زرتشتیان معامله اهل کتاب کردند ولی این معامله از روی تسامح اسلامی بود که لفظ اهل کتاب را تعمیم دادند و با تمام ایرانیان معامله اهل کتاب کردند و حتی بعدها بت پرستان اروپا و هند و تبت نیز توانستند به عنوان مجوس در قلمرو اسلام با پرداخت جزیه در صلح و آزادی بسر برند.

ایرانیان قبل از زرتشت پیرو دینی بودند که از آن تعبیر به آیین مجوس می‌شد. بعدها شخصی به نام «زرتشت» در میان مجوس قیام کرده و به اصلاح آیین مجوس پرداخت. مؤلف تاج العروس می‌گوید: «مجوس بر وزن صبور مردی بود با گوش‌های کوچک که برای ملت مجوس دینی وضع کرد و مردم را به آن فرا خواند. به طوری که بعضی‌ها گمان کرده‌اند، او «زردشت» فارسی نیست.

از آنجا که خاستگاه صوفیه اهل‌تسنن است نه شیعه، زیرا سر سلسله تصوّف از سفیان ثوری گرفته تا ابوهاشم کوفی و یا حسن بصری همگی غیرشیعه‌ و از مخالفان اهل‌بیت (ع) بودند، بنابراین نمی‌توان درمیان سلسله پیشین صوفیه غیر از افراد سنّی مذهب، فرد موثق و معروفی از شیعه پیدا کرد. اما در میان سلسله متأخر صوفیه برخی از شیعیان یافت می‌شوند که آنان تعالیم و آموزه‌های صوفیانه خود را از مشایخ غیرشیعی گرفته‌اند.