سيطره سياسي -  نظامي مسلمانان بر ايران بسيار سريع و با شتاب صورت پذيرفت، ولي حاكميت عقيدتي بسيار آرام و ريشه دار بود.
ايرانيان سابقه تمدني 13000 ساله داشتند و آثار ازرشمندي از تمدن خويش را به جهانيان ارائه كردند. آنها حكومت هاي بزرگي چون هخامنشيان، اشكانيان و ساسانيان را تجربه كردند. اين حكومت ها در ابتدا سياست هاي عدالت گرايانه و مداراجويانه داشتند؛ ولي به تدريج، عدالت و دين خواهي به صورت وسيله اي براي پيشبرد مقاصد آنها درآمد. زياده خواهي پادشاهان و كج انديشي موبدان سبب شد كه از دين و عدالت جز نامي باقي نماند.
اوضاع به گونه اي بود كه شريعت زرتشتي (دين رسمي كشور در زمان ساسانيان) در پايان عهد ساساني به كلي ميان تهي و بي مغز شده بود.(1)
اما دخالت هاي گسترده موبدان زرتشتي در امور فردي، اجتماعي، سياسي و اقتصادي، استثمار مردم به بهانه هاي گوناگون، بدبيني و نارضايتي مردم را در پي داشت. در نتيجه دين زرتشتي با آن همه حمايت و تشكيلات عظيم، به علت نداشتن پايگاهي مردمي نتوانست اكثريت قاطعي را در ايران بدست آورد. موبدان زرتشتي در اواخر عهد ساساني به فساد آلوده شده بودند كه منابع درباري نيز مجبور به اعتراف شدند.
در كتاب پهلوي مينوي خرد آمده است:
اصل عيوب موبدان، رياكاري، شهوت راني، بي توجهي به وظايف ديني و اخلاقي و تن آسايي و خرده بيني و بد گرايي است.(2)
آنان آتشكده را به مركز فحشا و دادو ستد شراب تبديل كرده بودند، دين را ابزاري براي كسب قدرت و ثروت قرار داده بودند و در نتيجه كاركرد اصلي دين به فراموشي سپرده شده بود.
از نظر اجتماعي، جامعه ساساني يك جامعه طبقاتي و صنفي بود و اصول و نظام طبقاتي به شديدترين وجه در آن اجرا مي شد. اختلاف مرگبار طبقاتي بسيار خشن و به طور وحشتزا بر جامعه حاكم بود و طبقه بالا از بيشترين امكانات و مواهب بهرمند بودند. آنها طبقات پايين را آنقدر بي ارزش مي شمردند كه گويا بردگي براي آنان هميشه نوشته شده است. طبقات پايين هيچ اجري در مقابل كار خود خود دريافت نمي كردند.(2)

افزون بر اينها برخي امور مانند، خوي مستبدانه هيئت حاكمه و آسماني دانستند خود كه زمينه را براي اطاعت كوركورانه عامه مردم فراهم مي كرد، زندگي را بر مردم سخت كرده بود.
پذيرش اسلام توسط مردم ايران به جاذبه هاي اسلام و دافعه هاي نظام ساساني بستگي داشت.

مهمترين دافعه هاي عصر ساساني كه زمينه را براي پذيرش اسلام و سقوط دولت ساساني فراهم كرد، به شرح ذيل است:
1.    وجود نظام استبدادي و نفوذ بيش از حد موبدان زرتشتي و اجحاف آنان بر مردم.
2.    غلبه ضعف و فساد در همه بخش هاي حكومت، به ويژه در مراكز مذهبي و ديني.
3.    فاصله مرگبار طبقاتي و انحصاري بودن قدرت، ثروت و ديگر امتيازات براي طبقه ممتاز.
4.    پيوند خوردن منافع اشراف، فئودال ها و هيئت حاكمه با منفع روحانيان زرتشتي و استثمار مردم.
5.    قتل نخبگان و انديشمندان و توجه نكردن به استعدادهاي خلاق مردم.
6.    نبود نظام فكري و اعتقادي و فقدان تسلط بر روح مردم.

جاذبه هاي اسلام در پذيرفتي آن توسط ايرانيان بدين شرح است:
1.    ايرانيان با تجاربي كه از دين و حكومت داشتند به حقانيت اسلام و حكومت حق پي بردند و با آگاهي به آن گرويدند.
2.    عدالت اجتماعي اسلام و حاكميت فرهنگ قرآني در بين مسلمانان نيز از جاذبه هاي اسلام بود. قرآن در احوال اقوام پراكنده عرب، چنان تحولي پديد آورد كه در فاصله اي كوتاه، نه تنها خود را از انزوا و گمنامي بيرون آوردند، بلكه به صادر كنندگان عالي ترين سطح فرهنگ بشري يعني اسلام تبديل شدند.(4)
3.    جهان بيني غني اسلام كه انسان در آن از مقام والايي برخودار بود.
4.    زندگي عملي مسلمانان و ساده زيستي آنان سبب جذب ايرانيان به اسلام شد.

زندگي مسلمانان در مدائن و نيز افرادي چون عمار ياسر در كوفه و حضرت علي عليه السلام در دوران خلافتش سبب آشنايي مردم ايران با مسلمانان راستين و فراگرفتن روح اسلام از آنان شد.(5)

پي نوشت:

1.    كريستين آرتور، ايران در زمان ساسانيان، ص 571.
2.    زرين كوب عبدالحسين، تاريخ ايران، ص 187.
3.    كريستين آرتور، ايران در زمان ساسانيان، ص 424.
4.    ناصر پورپيرار، پلي برگشته، ص 41.
5.    دكتر سيد حسن قريشي، اصحاب ايراني ائمه اطهار عليهم السلام، 1386، آشيانه مهر، قم.