پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ جریان های انحرافی برای کسب مقبولیت در جامعه، اندیشه های خویش را با روایات ضعیف و سخنان به ظاهر موجه آمیخته و در صورتی که در کتابهای معتبر روایی، حدیثی نیافتند به سراغ کتاب های ضعیف می روند و غالب روایاتی که آنها استفاده می کنند از منابع ضعیف می باشد.

جریان تصوف نیز از ابتدا از این حربه استفاده نموده و بعضی از روایاتی که نقل می‌نمایند از ضعیف و یا غیرمعتبر نقل شده است. یکی از این کتاب هایی که متصوفه شیعی، بسیار از آن بهره برده اند، کتاب عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیه تالیف ابن ابی الجمهور احسائی می باشد.

1. معرفی مولف:

تاریخ‌ ولادت‌ احسائی به‌ درستی‌ معلوم‌ نیست‌، اما  منابع‌ معتبر بیانگر زندگی او در نیمه اول‌ قرن‌ ۹ق‌، در شهر لحصا یا احساء بحرین‌ می باشد. وی‌ ابتدا نزِد فضلای‌ احساء، علوم‌ متداول‌ را فرا گرفت و سپس‌ به‌ عراق‌ سفر کرده و در نجف‌ به‌ حلقه شاگردان‌ شیخ‌ شرف‌الدین‌ حسن‌ بن عبدالکریم‌ فتّال‌ پیوست‌ و از او اجازه روایت‌ گرفت‌. وی سفرهایی به کعبه و مشهد داشته است. وی در اواخر سال ۸۹۵ ق عازم مشهد الرضا (علیه‌السلام) گشت و تا پایان عمر در آنجا باقی ماند. سال‌ دقیق‌ وفات‌ احسائی روشن‌ نیست‌، امّا از قرائن‌ چنین‌ بر می‌آید که‌ شیخ‌ تا ذیقعده سال‌ ۹۰۴ زنده‌ بوده‌ است‌. ابن ابی جمهور  آثاری از جمله غوالی‌ الّلالی‌، مُجْلی‌ مِراة المُنجی‌، رسالة الاقطاب‌ الفقهیّة، درر اللئالی‌ العمادّیة و... را در طول زندگی خویش تالیف نموده بود.(1)

2. معرفی عوالی الئالی

استاد سید احمد مددی موسوی درباره نام این کتاب می گوید: «نام کتاب وی پشت نسخه‌ای از کتاب که به خط خود او در کتابخانۀ آستان قدس رضوی موجود است «عوالی اللئالی» ضبط شده، اما بعدها ادعا شد که مؤلف اشتباه کرده و چون «عوالی» جمع «عالیة» و «لآلی» جمع لؤلؤ است، از آن‌جا که عالی (بلندمرتبه) بودنِ لؤلؤ بی‌معناست و به جای آن لؤلؤ را با صفت غالی (گران‌بها) یاد می‌کنند، باید کتاب یادشده را «غوالی اللآلی» خواند.»(2) پس در نام این کتاب اختلافی وجود دارد که بهتر است طبق گفته استاد مددی غوالی خوانده شود.

مصنف محترم، کتاب را در مدت چهار ماه در مشهد مقدس تألیف نموده و آن را بدین گونه مرتب کرده است:

۱. مقدمه که ده فصل دارد و مؤلف به مشیخه مؤلف و علت تألیف کتاب پرداخته است.

۲. باب اول، که شامل احادیث فقهی است. این احادیث، به ترتیب رایج کتب فقهی از طهارت تا دیات ذکر نشده‌اند، بلکه چون منابعی از بزرگانی چون: علامه حلی، شهید و فاضل مقداد به دست مؤلف رسیده‌اند و به ترتیب ناقل ذکر شده‌اند.

۳. باب دوم، شامل احادیثی است که بر طبق ابواب فقهی مرتب شده‌اند. قسمت اول آنها مرویات فخرالمحققین است و قسمت دوم، روایات ابن فهد و محقق حلی است. در خاتمه نیز روایات متفرق در موضوعات گوناگون و بعضی کرامات امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده است.

3. اعتبار کتاب

در مورد اعتبار این کتاب از دیر باز بین علما اختلاف وجود داشته است؛ علامه مجلسی حدیث شناش در مورد اعتبار این کتاب می نویسد: «و كتاب غوالي‏ اللآلي و إن كان مشهورا و مؤلفه في الفضل معروفا لكنه لم يميز القشر من اللباب و أدخل أخبار متعصبي المخالفين بين روايات الأصحاب فلذا اقتصرنا منه على نقل بعضها و مثله كتاب نثر اللآلي و كتاب جامع الأخبار (3) و کتاب غوالی اگر چه مشهور است و مؤلف کتاب در بزرگی معروف می باشد ولی مؤلف روایات صحیح را از غیر صحیح مشخص ننموده است و روایات متعصبین از اهل سنت را بین روایات شیعه وارد کرده است؛ پس ما به نقل بعضی از روایاتش اکتفا می کنیم و سایر کتاب هایش مانند نثرالآلی و جامع الاخبار نیز همین وضعیت را دارند.»

استاد سید احمد مددی که در مباحث حدیثی متبحر می باشند درباره احادیث این کتاب می نویسد: «حتی در نقل از کتب حدیثی ما هم مشکل فراوان دارد؛ مثلاً در اوایل کتاب مقدار زیادی حدیث از محمد بن یعقوب کلینی از محمد بن محمد بن محبوب نقل می‌کند، در حالی که محمد بن محمد بن محبوب اصلاً در کل احادیث ما وجود ندارد و آن که داریم محمد بن علی بن محبوب است، که تازه نقل از او هم  چون از عمرکی نقل می‌کند مال شیخ طوسی است.»(4) استاد مددی تمام ادله موافقین این کتاب را مخدوش می داند و در نهایت، رای بر عدم صحت کتاب داده اند.

در نتیجه کتاب عوالی الئالی تالیف ابن ابی الجمهور احسائی دارای اشکال های متعددی می باشد و نمی توان این کتاب را به عنوان منبع حدیثی معتبر در نظر داشت و نمی توان در مباحث علمی بخصوص اثبات صحت جریان تصوف به روایاتی که فقط در این کتاب وجود داشته باشند، استناد نمود.

 پی نوشت:

(1). خوانساری‌، محمدباقر، روضات‌ الجنّات‌، تهران‌، ۱۳۹۰ق‌، ج۷، ص۳۲.

(2). آیت الله استاد حاج سید احمد مددی موسوی، خارج فقه، 6/ 12/ 1397.

(3). مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار، دار إحياء التراث العربي،يروت، دوم، 1403 ق، ج‏1 ؛ ص31.

(4). آیت الله استاد حاج سید احمد مددی موسوی، خارج فقه، 6/ 12/ 1397.