پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ ازجمله مهم‌ترین عقاید در بین مسلمانان بحث توحید است که کوچک‌ترین لغزش و انحراف در این اعتقاد، سبب گمراهی و سقوط انسان خواهد شد و انسان را از وادی ایمان به وادی کفر و الحاد خواهد کشاند. کما اینکه بسیاری از فرق جداشده از اسلام در بحث توحید به انحراف کشیده شده‌اند. ازجمله این فرقه‌ها، فرقه صوفیه است که در قرن دوم و سوم با پیوند بین اعتقاد به یگانگی خداوند متعال و اندیشه‌هایی همچون فنا و تجلی ذات الهی باعث مطرح کردن ادعای حلول بین صوفیه شدند. چنانچه گروهی از صوفیه معتقدند که خداوند متعال در پیامبران و امامان حلول کرده است.[1]
یا یکی از صوفیه می‌گوید: که چون سالک به ریاضت مشغول شود متصف به صفات حق می‌گردد و حق در وی متجلّی می‌شود و او را فانی گرداند و اگر بنده از آن فنا باز آید خود را حق بیند و علم وی بر جمیع مخلوقات محیط گردد و همه اشیا وی را عبادت کنند.[2] همچنین محققین تصوف مبنای اعتقادی دو فرقه حُلمانیه و حلاجیه را حلول می‌دانند. حُلمانیه، پیروان ابوحلمان دمشقی، که به حلول خدا در افراد زیبارو اعتقاد داشتند و هرگاه صورتی زیبا می‌دیدند بر آن سجده می‌کردند.[3] حلّاجیه، پیروان حسین بن منصور حلّاج، که معتقد به حلول روح خدا در او بودند.[4] یا عطار نیشابوری، تذکره‌نویس معروف صوفیه بدون هیچگونه ملاحظه‌ای گفته است:
منم الله در عین کمالم
منم الله در عین وصالم
منم الله، خود در خود بدیدم
به خود گفتم کلام خود شنیدم[5]

صوفی دیگری گفته است:
بود علم من علم حی قدیم
نباشد به‌جز من خدای کریم[6]
همه این اشعار و سخنان نشان‌دهنده اعتقاد به حلول در بین صوفیه است که در بعضی از این فرقه‌ها، اساس و زیربنای آن فرقه را نیز تشکیل می‌دهد.
اما درعین‌حالی که اعتقاد به حلول در بین بسیاری از فرقه‌های صوفیه رایج بوده و در افکار و آداب آنان رسوخ کرده است، باید گفت که این اعتقاد بحث‌برانگیز در بین خود صوفیه مخالفانی دارد که به‌شدت با آن مقابله کرده و صاحبان این اعتقاد را انسان‌های گمراه معرفی کرده‌اند. ازجمله ابونصر سراج این عقیده را به‌شدت مورد طعن و نقد خود قرار داده و معتقدان به آن را کافر و گمراه خوانده است.[7] غزالی نیز ادعای حلول و سخن از حلول را اشتباه و باطل دانسته است.»[8] همچنین شیخ محمود شبستری اعتقاد به حلول و اتحاد را، چون مستلزم اذعان به دو وجود"حالّ و محلّ" است، منافی توحید دانسته[9] و نجم‌الدین رازی نیز اعتقاد به حلول را از لغزش‌گاه‌های سالکان دانسته و معتقد است که این اعتقاد نتیجه برخی تجلیاتِ انوار و صفات الهی بر سالک است که او را دچار پندار و غرور می‌سازد.[10]
تمام این اعتراض‌ها و مخالفت‌های بزرگان صوفیه به معتقدان حلول باعث شد، کم‌کم این اعتقاد در بین فرق زیادی که داعیه‌دار حلول بودند کم‌رنگ شود و از مطرح کردن آن به‌صورت واضح و آشکار پرهیز کنند، اما بااین‌حال باعث فراموش شدن این اعتقاد در بین فرق صوفیه نشد و معتقدان به حلول با زیرکی آن را در قالب‌های دیگر همچون وحدت وجود و اتحاد مطرح کردند، همچنین توانستند روح حلول را در آداب و عقاید دیگر خود نیز جاری و ساری کنند، تا همچنان یگانگی و بی‌همتایی خداوند متعال در بین برخی از فرق صوفیه جایی نداشته باشد.

پی‌نوشت:

[1]. دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، 1372، ماده حلول
[2]. طاهر قمی، مولی محمد، تحفة الاخیار، مصحح داود الهامی، نشر مدرسه امام امیرالمؤمنین (ع)، قم، 1369، ص 194
[3]. اسفراینی، شهفوربن طاهر، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۵۹ ش، ج ۱، ص ۷۷
[4]. بغدادی، عبدالقاهربن طاهر، الفرق بین‌الفرق، چاپ محمد محی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1948، بی‌تا، ص 261
[5]. طاهر قمی، مولی محمد، تحفة الاخیار، مصحح داود الهامی، نشر مدرسه امام امیرالمؤمنین (ع)، قم، 1369، ص 194
[6]. همان، ص ۱۹۳
[7]. سراج طوسی، ابونصر سراج طوسی، ابونصر، اللمع فی التصوف، به ‌ تصحیح رینولد آلن نیکلسون، ترجمه مهدی محبتی، انتشارات اساطیر، چاپ دوم، 1388 ش، ج ۱، ص ۴۲۶
[8]. غزالی، ابو حامد محمد، المنقذ من الضلال، مکتبه الجندی، قاهره، ص 50
[9]. شبستری، محمود، گلشن راز، به کوشش احمد مجاهد و محسن کیانی، انتشارات منوچهری، تهران ۱۳۷۱ ش، ج ۱، ص ۴۸
[10]. نجم رازی، عبداللّه بن محمد، مرصادالعباد، به اهتمام محمدامین ریاحی، نشر علمی و فرهنگی، تهران ۱۳۶۵ ش، ج ۱، ص ۲۳۱