پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ دکتر عبدالحسین زرینکوب، در سال 1348 خورشیدی (9 سال پیش از انقلاب اسلامی) در پاسخ به یاوه‌گویی‌های باستان‌گرایان، دفاعیه‌ای تحت عنوان "کارنامه اسلام" نوشتند که شامل مجموعه مقالات و به صورت یک جلد کتاب به طبع رسیده و بارها -چه پیش از انقلاب و چه پس از انقلاب- تجدید چاپ شده است. فصل 18 این کتاب، به موضوع «فسلفه و كلام و حكمت» پرداخته و دفاعی صریح و روشن از گستره علوم عقلانی در جامعه مسلمین ارائه کرده است. در ادامه بخش‌هایی از این نوشتار را مرور می‌کنیم.

- «غلط مشهوريست كه گفته‏‌اند فلسفه اسلامى چيزى نيست جز نقل فلسفه‏ يونانى به عربى. حقيقت آنست كه آنچه فلسفه اسلامى خوانده مى‏‌شود، التقاطى محض نيست، جنبه ابتكار و اصالت نيز دارد... كلام اسلامى را هم نوعى حكمت اسكولاستيك اسلام ‏بايد شمرد».

- «صرف نظر از اختلاف معتزله و اشاعره (دو فرقه عقیدتی مسلمان که غالباً سنّی مذهب بوده‌اند)، تاثير متكلمين‏ اسلام در عادت دادن اذهان به برهان و نظر بسيار بوده است. به علاوه، متكلمين در جزئيات مباحث فلسفى گهگاه نظرهايى اظهار كرده‌‏اند كه هنوز نيز جالب است و از بعضى جهات آنها را از طلايه داران پاره‏‌اى مكتب‌هاى‏ فلسفى اروپا مى‏‌توان تلقى كرد.»

- «در فلسفه اسلامى اولين نام درخشان عبارت بود از يعقوب بن‏ اسحق كندى(متوفى 260) يك عرب خالص از خانواده كنده... ديگر وجود فارابى است كه گويند ترك بوده است و ابن خلكان هم به ترك بودنش ‏تصريح مى‌‏كند، اگر چه صحت قولش مشكوك است. همچنين است ‏وجود ابن رشد، ابن طفيل، ابن باجه كه همه آن‌ها نشان مى‏‌دهند حكمت‏ و عقل اختصاص به يك قوم يا چند قوم ندارد... كندى تاليفاتش بالغ‏ بر 270 مجلد مى‏‌شد. قسمتى از آثار او در قديم به لاتينى ترجمه شد و از بعضى ‏آثارش فقط ترجمه لاتينى باقى است. درست است كه‏ كندى در اواخر عمر به محنت افتاد اما تاثير وجود او در نشر علوم عقلى‏ بين مسلمين بسيار بود و شايد بتوان گفت گرايش به تحقيق تجربى هم ‏بوسيله آثار علمى او از دنياى اسلام به اروپاى غربى راه يافت.[1] درحكمت، كار كندى را فارابى دنبال كرد -كه نيز مانند او انسيكلوپديست ‏بود، جامع علوم مختلف.»

- «مسلمين در "منطق" با علاقه مطالعه ‏كردند و از آن نه فقط در مجادلات و در علم اصول بهره بردند بلكه در توسعه خود منطق هم پيشرفت‌هايى كردند (هرچند مخالفانی نیز داشت).»

- «ابن سينا (متوفى 428) در جوانى طبيب‏ نام آورى بود و هم در جوانى به حكمت نيز شهرت يافت. اهميت‏ فلسفه ابن سينا در جامعيت اوست و توفيقى هم كه در سازش بين تعليم‏ فلسفه و تعليم دين يافته است، ارزش ابتكارى دارد. اسم ابن سينا نزد حكماى اسكولاستيك اروپا شهرت تمام يافت -مخصوصا در قرن‏ سيزدهم- و اگر حكماء مسیحی وى را به چشم يك مخالف مى‏‌ديده‏‌اند، به‏ چشم يك مخالف قابل احترام مى‏‌ديده‏‌اند. از كتاب عظيم شفاء شيخ، اجزاء راجع به منطق، سماع طبيعى، كتاب النفس و ما بعد الطبيعه در قرون وسطى به لاتينى ترجمه‏ شد و در تبيين طريقه مشائى (فلسفه مشاء) شهرت او به جائى رسيد كه در تمام اروپاى ‏آن ايام يك فيلسوف مسيحى اگر پيرو ابن سينا نبود، پيرو ابن رشد بود، در حالى كه نفوذ فكر او در فلسفه ابن رشد، خود حاجت‏ به بيان ندارد.»

- «گذشته ازكوشش متكلمان درين باب (تلفیق عقل و دین)، مساعى اِخوان الصفا مخصوصا اهميت داشت. وجود اين فرقه سرّى -شيعه يا باطنيه- حكايت از پيروزى و غلبه عقل داشت در قلمرو اسلام. پنجاه و چهار رساله فلسفى به اين جمعيت منسوب است كه رسائل ‏اخوان الصفا خوانده مى‏‌شود... آنان به حركت و تحول حيات توجه كرده‌‏اند و در طرز بيان آنها بعضى محققان ‏نشانه‏‌اى يافته‌‏اند از آنچه طلايه (اغازگر) فرضيات معروف داروين می‌تواند باشد.»

- «قهرمان بزرگ مبارزه بر ضد فلسفه، غزالى (متوفى 505) بود. امام ابو حامد غزالى در رد و نقد فلاسفه خيلى پا فشارى كرد... وى با وجود تحاشى از فلسفه در واقع، خود يك فيلسوف ‏بود... تاثير غزالى در فكر اروپايى قابل ملاحظه است، آراء او از طريق‏ يكى از كتب ريمون مارتين در فلسفه توماس داكويناس و حتى در انديشه‌‏هاى پاسكال هم مؤثر واقع گشت.» (غزالی با اینکه از مخالفین فلسفه بود؛ اما خود یک فیلسوف متبحّر بود و نقدهای او بر فلسفه، در حقیقت سبب تکامل در مباحث علمی شد).

- «ابن رشد (متوفى 595) از حيث نفوذ و تاثير فكر، بى‌شک يک تن‏ از بزرگترين حكماء دنياى قرون وسطى است و تعليم اين حكيم اسلامى‏ نه فقط در حكمت اسكولاستيك قرون وسطى تاثير عظيم داشت، بلكه درعهد رنسانس و حتى تا اوايل قرون جديد تاريخ هم بعضى از افكار او در اذهان اهل علم نافذ و مؤثر واقع شد. نفوذ وى در اسكولاستيك غربى‏ به قدرى بود كه مدت‌ها ابن رشد نزد اهل علم، ميزان حقيقت‏ بود. اگر مجامع‏ دينى و مقامات كليسایى مكرر در قرون وسطى در منع از تدريس آثار او فتواهاى سخت صادر كردند نشانه نفوذ فوق العاده‏‌اى بود كه اين استاد بزرگ فلسفه در قلمرو فرهنگ اسكولاستيك داشت... حكماء اروپا در قرون وسطى بى‏ هيچ ترديد ريزه خوارِ خوان ابن رشد بوده‏‌اند. چنانكه دانته وقتى مى‏‌خواهد از او نام ببرد، مثل آنكه بنائى عظيم را به‏ كسى نسبت مى‏‌دهند، درباره‏‌اش مى‏‌گويد: ابن رشد ‏با كتاب‌هاىی كه از وى به لاتينى ترجمه شد، باب فهم واقعى‏ فلسفه را بر روى دنياى اسكولاستيك گشود... ارزيابى تاثير ابن رشد در فلسفه اروپايى كاريست‏ دشوار و دقيق، چون اين تاثير به قرون وسطى محدود نمى‏‌شود و به عصرجديد تاريخ هم مى‌‏رسد.

«حكمت‏ اسلامی براى اروپاییان مايه اعجاب‏ بود و خضوع. از موارد جالبى كه اين حالت اعجاب نصارا را نسبت‏ به‏ حكمت و فرهنگ اسلامى نشان مى‌‏دهد يك رساله لاتينى است از مؤلفى‏ مجهول كه هر چند معلوم نيست اهل كجاست اما بهر حال در مسيحى ‏بودنش جاى شك نيست چون نه فقط از انجيل مكرر مطالبى نقل مى‌‏كند، بلكه صريحا نيز به تثليث اظهار عقيده مى‌‏نمايد. با اين همه، در اواخر كتاب، جائى كه اشارت دارد به انبيا كه منبع وحى الهى بوده‏‌اند، نام محمد (ص) را هم‏ در رديف نام موسى ذكر می‌‏كند و اين نكته در دنياى لاتين قرون وسطى كه محمد (ص) را پيغمبر راستين نمى‏‌دانسته‏‌اند بسيار غريب مى‌‏نمايد و حاكى ‏است از تاثير و نفوذ فوق العاده حكمت اسلامى در اذهان و افكار علماء و حكماء اسكولاستيك.»

پی‌نوشت:

[1]. به نقل از: 67-66 :Quadri, G. la Philorophie Arabe
[2]. به نقل از: Dietrici Der Darwinismus in X undXIX Jahrhundert, Leipzig 1876
کل متن را میتوانید در کتاب کارنامه اسلام، نوشته دکتر عبدالحسین زرینکوب، فصل 18 مشاهده کنید.