فتوای تاریخی شیخ محمود شلتوت
خلاصه مقاله
شیخ محمود شلتوت، رئیس دانشگاه الازهر، در پاسخ به سؤال در مورد امکان تقلید از مذاهبی غیر مذاهب اربعه گفت: «اسلام پیروی از مذهب معینی را واجب نکرده است؛ هر مسلمان حق دارد ابتدا از هر کدام از مذاهبی که به طور صحیحی نقل و احکام آن در کتب ویژه آن مذهب تدوین شده است، تقلید کند و در ادامه می‌تواند به مذهب دیگر نیز درآید؛ مذهب جعفری، مذهبی است که تعبد به آن، هم‌چون دیگر مذاهب اهل‌سنت، شرعاً جایز است؛ مسلمانان باید از تعصب‌های نابجا در قبال مذاهب معین، رهایی یابند.»
میرزا خلیل کمره‌ای می‌نویسد: «شیخ الازهر، ما را از حقایق اموری مطلع فرمود و رازی را فاش کرد که پای مداخله بیگانگان و تأثیر نفوذ آنان را در امور ممالک شرق حتی در امور بین مذاهب اسلام، روشن می‌ساخت.» وی گفت: «من از حدود سی سال قبل در صدد دیدن فقه امامیه بر آمدم ولی تا این اواخر که مصر از زیر زنجیر استعمار بیرون آمد کتاب‌ها نمی‌رسید و سانسور می‌شد تا کتب رسید و مطالعه کردم، حجت بر من تمام شد و آن فتوا را دادم.» محمد جواد مغنیه می‌گوید: «شلتوت گفت: خدا می‌داند در مورد این فتوا انگیزه‌های سیاسی و اجتماعی و غیره نداشتم. در مقام استنباط احکام فقهی وقتی بعضی از دلایل فقه شیعه را مورد دقت و نظر عمیق قرار دادم مشاهده کردم که دلایل این فقه از قوت و متانت و ظرافت خاصی برخوردار است و این امر باعث شد که فتوایی بر جواز پیروی از مذهب شیعه را صادر کنم.»
متن مقاله
شیخ محمود شلتوت، عالم حنفی مصری، عضو جمعیت علمای اعلام، مجمع اللغه، سرپرست مباحثات فرهنگی دانشگاه الازهر، و در نهایت رئیس دانشگاه الازهر شد؛ وی ترک تعصّب و نقش عالمان را از عوامل وحدت می‌دانست و معتقد بود می‌توان با این موارد در برابر سوء‌‌استفاده دشمنان اسلام ایستاد و اهداف دین را برآورده ساخت.[1]
از شیخ محمود شلتوت، رئیس دانشگاه الازهر، سؤال شد که بعضی از مردم چنین می‌اندیشند، برای آن‌که مسلمان عبادات و معاملاتش صحیح باشد، حتماً باید به یکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت عمل کند و در بین آن‌ها مذهب شیعه امامیه و مذهب زیدیه نیست. آیا شما با این رأی به طورکلی موافقت دارید و تقلید از مذهب شیعه امامیه را جایز نمی‌شمارید؟
ایشان در جواب چنین گفتند: «اسلام بر هیچ‌یک از پیروان خود، پیروی از مذهب معینی را واجب نکرده است؛ بر آنیم که هر مسلمان حق دارد ابتدا به ساکن، از هر کدام از مذاهبی که به طور صحیحی نقل و احکام آن در کتب ویژه آن مذهب تدوین شده است، تقلید کند و هر کس که از مذهبی تقلید کند، می‌تواند به مذهب دیگری، هر مذهبی که باشد، درآید و از این حیث، ایرادی بر وی وارد نیست.
مذهب جعفری، معروف به مذهب شیعه امامی اثنی‌عشری، مذهبی است که تعبد به آن، هم‌چون دیگر مذاهب اهل‌سنت، شرعاً جایز است؛ شایسته است مسلمانان این را بدانند و از تعصب‌های نابجا در قبال مذاهب معین، رهایی یابند؛ هیچ‌گاه دین خدا و شریعت خدا، تابع یک مذهب یا منحصر به یک مذهب نبوده است؛ همگان اجتهاد کرده و نزد خداوند متعال پذیرفته شده‌اند و کسانی‌که اهل نظر و اجتهاد نباشند، می‌توانند از آن‌ها تقلید کنند و به آن‌چه در فقه خود مقرر می‌دارند، عمل کنند و در این میان تفاوتی میان عبادات و معاملات، وجود ندارد.»[2]
میرزا خلیل کمره‌ای می‌نویسد: «اینجانب و هیئت همراه در سفر به مصر در دو نوبت با شیخ الازهر، محمود شلتوت، دیدار داشتیم، یک نوبت در جامع الازهر و یک نوبت در منزل شخصی ایشان. در این دیدار شیخ الازهر ما را از حقایق اموری مطلع فرمود و رازی را فاش کرد که پای مداخله بیگانگان و تأثیر نفوذ آنان را در امور ممالک شرق حتی در امور بین مذاهب اسلام، روشن می‌ساخت.» وی گفت: «من از دیر زمانی حدود سی سال قبل در صدد دیدن فقه امامیه بر آمدم و از عراق و ایران کتاب‌های فقهی امامیه را خواستم ولی تا این اواخر که مصر از زیر زنجیر استعمار بیرون آمد کتاب‌ها نمی‌رسید و سانسور می‌شد تا بعد از فتح کانال کتب شما آمد و من مطالعه کردم، حجت بر من تمام شد و آن فتوا را دادم بدون اینکه تحت تأثیر هیچ مقامی یا سخنی بروم.»[3]
شیخ محمد جواد مغنیه می‌گوید: «در یکی از سفرهایم به مصر با علامه شلتوت دیدار کردم در حالی که جمعی از بزرگان دانشگاه الازهر نیز در محضرش بودند، از انگیزه فتوایش بر جواز تعبد به مذهب جعفری جویا شدم وی پاسخ داد: خدا می‌داند در مورد این فتوا انگیزه‌های سیاسی و اجتماعی و غیره نداشتم. من در مقام استنباط احکام فقهی وقتی بعضی از دلایل فقه شیعه را مورد دقت و نظر عمیق قرار دادم مشاهده کردم که دلایل این فقه از قوت و متانت و ظرافت خاصی برخوردار است و این امر باعث شد که فتوایی بر جواز پیروی از مذهب شیعه را صادر نمایم، و من خود در بعضی مسائل فقهی بر اساس فقه مذهب جعفری فتوا داده‌ام. آنگاه شیخ محمود شلتوت رو به حاضران کرد و گفت: بر شماست که کتاب‌های شیعه را با دقت مورد مطالعه قرار دهید.»[4]
بسیاری از علما و فقهای بزرگ اسلام در آن زمان، این فتوای تاریخی را مورد تأیید قرار دادند.[5] از جمله علامه طباطبایی صاحب «المیزان»، ایشان در تأیید فتوای تاریخی شیخ شلتوت فرمودند: «اتحاد یا تقریب اسلامی تردیدی در رجحان آن از نظر عقل و منطق نیست. روی همین اصل شیعیان صدر اول هرگز از صف اکثریت کنار نرفته و در پیشرفت امور اسلامی با عموم مسلمین، هرگونه تشریک مساعی می‌کردند و تأیید اندیشه‌های تقریب بین مذاهب اسلامی از طرف مراجع شیعه برای همین منظور بوده و شیخ بزرگوار الازهر نیز این حقیقت را با کمال صراحت بیان کرد و اتفاق کامل دینی شیعه و سنی را به همه جهانیان اعلام کرده و شیعه می‌بایست سپاس‌گزار این مرد بزرگوار بوده و از عمل بی‌آلایش وی تقدیر کند.»[6]
پی‌نوشت:
[1]. «اقدامات تقریبی شیخ محمود شلتوت»
[2]. شیخ محمود شلتوت طلایه دار تقریب در عقائد، تفسیر، حدیث، فقه مقارن و همبستگی مذاهب اسلامی، بی‌آزار شیرازی، ص174.
[3]. همان، ص173.
کتاب حج و قبله، میرزا خلیل کمره‌ای، ص130 -132.
[4]. شیخ محمود شلتوت طلایه دار تقریب در عقائد، تفسیر، حدیث، فقه مقارن و همبستگی مذاهب اسلامی، بی‌آزار شیرازی، ص173.
[5]. «ازجمله شیوخ و اساتید بزرگ الازهر که مقدمات این فتوا را فراهم کرده، یا آن را مورد تأیید قرار دادند: شیخ محمد عبده، شیخ سلیم بشری، شیخ مصطفی مراغی، شیخ عبدالمجید سلیم، شیخ احمد حسن باقوری، شیخ حسن مأمون، شیخ دکتر محمد فحام، شیخ دکتر عبدالحلیم محمود، شیخ عبدالرحمن بیصار، شیخ احمد شرباصی، شیخ محمد محمد المدنی، شیخ علی حفیف، شیخ عبدالعزیز عیسی، شیخ عبدالرحمن نجار، شیخ حسن البنا، شیخ عبدالوهاب عبداللطیف، شیخ محمود ابوریه، شیخ علی الواحد وافی، شیخ عطیه صفر، شیخ السید سابق، شیخ محمد متولی شعراوی، شیخ محمد غزالی، شیخ عفیف عبدالفتاح طباره، شیخ نصر فرید واصل.» شیخ محمود شلتوت طلایه دار تقریب در عقائد، تفسیر، حدیث، فقه مقارن و همبستگی مذاهب اسلامی، بی‌آزار شیرازی، ص173.
[6]. اسلام و انسان معاصر، علامه طباطبایی، ص212.
شیخ محمود شلتوت طلایه دار تقریب در عقائد، تفسیر، حدیث، فقه مقارن و همبستگی مذاهب اسلامی، بی‌آزار شیرازی، ص181.
افزودن نظر جدید