پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ دیوبندیان، جریانی از اهل سنت در شبه قاره هند هستند که در عقاید، از مکتب کلامی ابومنصور ماتریدی و تا اندازه‌ای از ابوالحسن اشعری پیروی می‌کنند و در فقه، پیرو مذهب حنفی هستند و از نظر فکری، به شاه ولی الله دهلوی وابستگی دارند، و آرای او، معیار اصلی آنان در فهم نشر و تعلیم کتاب و سنت است.[1]
این جریان در برخی از مسائل، تحت تأثیر ابن‌تیمیه هستند و به همین جهت، در برخی از مسائل، هم‌چون توحید و شرک، افکارشان نزدیک به وهابیت است، با این وجود، در مسائل متعددی نیز با وهابیت اختلاف دارند که عمده اختلاف آن‌ها با وهابیت، در مسئله تقلید است. وهابیت، تقلید از ائمه اربعه را جایز ندانسته، بلکه آن را بدعت می‌دانند، ولی در مقابل، دیوبندیه بر تقلید از مذهب ابوحنیفه اصرار دارند.
اجتهادگرایی وهابیت، و تقلید گرایی دیوبندیه، هر دو دارای معایبی است که در جای خود باید بحث گردد، ولی در این مجال کوتاه به اشکالات و معایب تقلید از دیدگاه دیوبندیه اشاره می‌شود.
قطعاً تقلید جاهل از عالم، اشکال ندارد و کسی با آن مخالفت نکرده است، همان‌گونه که بیمار برای درمان به پزشک مراجعه می‌کند و هیچ‌کس چنین شخصی را، به جهت رجوع به پزشک سرزنش نمی‌کند، اما در جایی که انسان، خود عالم و متخصص باشد، قطعاً باید به کتاب و سنت (اعم از سنت رسول الله و سنت اهل بیت) و بر اساس مذهب اهل سنت، به مذهب رسول الله و سنت صحابه مراجعه کند و معنا ندارد که شخصی، توانایی اجتهاد داشته باشد و بتواند مستقیماً به کتاب و سنت مراجعه کند، ولی با این وجود، اصرار به تقلید از ائمه اربعه داشته باشد. بنابراین چنین چیزی قبیح است.
دیوبندیه در مسائل فقهی، چون قائل به تقلید از ابوحنیفه هستند، لذا بر تقلید از او اصرار می‌کنند و حتی در صورتی‌که دیدگاه امام ابوحنیفه را نادرست بدانند، درصدد توجیه نظریه او هستند. در رابطه با محمودحسن، یکی از شخصیت‌های برجسته مکتب فکری دیوبندیه، آمده است که در مسائل فقهی، حتی اگر نظریه ابوحنیفه را نادرست می‌دانست، ولی بر تقلید از او اصرار داشت؛ به عنوان نمونه، در رابطه با خیار مجلس از او چنین نقل شده است: «خیار مجلس از مسائل مهمی است که ابوحنیفه در آن با جمهور و بسیاری از متقدمین و متأخرین مخالفت کرده است؛ ... الحق و الانصاف، در این مسئله ترجیح با نظریه شافعی است، ولی ما مقلد هستیم و باید از ابوحنیفه پیروی کنیم.»[2]
اشرف علی تهانوی، یکی دیگر از شخصیت‌های برجسته دیوبندی، می‌گوید: «مردم در فقه، بر سر سفره فقه ابوحنیفه نشسته‌اند؛ لعنت خداوند، به اندازه ریگ‌های بیابان، بر کسی‌که نظریه ابوحنیفه را رد کند.»[3]
البته این دیدگاه همه دیوبندیان نیست و برخی از علمای دیوبندی نیز با این دیدگاه مخالفت کرده‌اند؛ همچون کشمیری که با اظهار تأسف در این‌باره می‌گوید: «در حالی‌که جهان اسلام از هر سو مورد هجمه قرار دارد، تمام هم و غم ما، دفاع از ابوحنیفه است.»[4] ولی با این وجود، تفکر غالب در بین دیوبندیه، حمایت همه‌جانبه از ابوحنیفه است که چنین چیزی با مبنای اسلام و سلف صالح، سازگاری ندارد و این مهم‌ترین اشکالی است که بر دیوبندیه، در مبحث تقلید از ابوحنیفه وارد است.

نویسنده: مجتبی محیطی

پی‌نوشت:

[1]. رفیعی، محمد طاهر، دیوبندیه و اندیشه های کلامی آن، انتشارت موسسه امام خمینی، قم، 1396ش، ص97
[2]. شمس الدین سلفی افغانی، جهود العلماء الحنفیة فی ابطال عقائد القبوریة، (سه جلدی) ج1، دارالصمیعی، ریاض، 1416ق، ج1، ص108
[3]. اشرف علی تهانوی، بدعت کی حقیقت اور اس کی احکام و مسائل، گردآوری محمداقبال قریشی، ص119-120 به نقل از رفیعی، محمد طاهر، دیوبندیه و اندیشه های کلامی آن، ص108
[4]. محمد رئیس ندوی، اللمحات الی ما فی انوار الباری من الظلمات، ج1، ص4-5؛ به نقل از از رفیعی، محمد طاهر، دیوبندیه و اندیشه های کلامی آن، ص109