پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ با حاکمیت سلسله صفویه در اوایل قرن دهم هجری در ایران و اعلام شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور، دانشمندان با استفاده از شرایط جدید برای شناساندن و رواج هر چه بهتر و بیشتر مکتب تشیع با همتی بلند به احیا و تألیف و ترجمه آثار شیعه به زبان فارسی پرداختند و در دسترس همگان قرار دادند. یکی از دانشمندانی که در این خصوص احساس مسئولیت کرد و مباحث دینی را با قلمی ساده و روان نوشت، محقق اردبیلی (م 993 ق) است. این عالم وارسته کتاب اصول دین یا اثبات واجب، رساله صلاتیه و صومیه، مناسک حج و رساله‌ای در امامت را به زبان فارسی نگاشته است. کتاب دیگری که به زبان فارسی و به ایشان منسوب است "حدیقه الشیعه" می‌باشد.
این کتاب از همان سال‌های تألیف از میان کتاب‌های فارسی که در امامت و فضائل ائمه (علیهم السلام) نگارش یافته، از شهرت و مقبولیت خاص و بسزایی برخوردار گشته و نسخه‌های خطی فراوانی از آن در کتابخانه‌ها موجود است و در فهرست‌ها با عنوان‌های "حدیقةالشیعه فی تفصیل احوال النبی و الائمة (علیهم السلام)"، "حدیقةالشیعه فی اصول الدین" و "زبدةالشیعه فی تفصیل احوال النبی (ص) والائمه" معرفی شده است. این کتاب شرح زندگانی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین (علیهم السلام) و دفاع از حقانیت شیعه و در دو جلد بوده است: جلد اوّل در شرح زندگانی پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) و جلد دوم ـ که همین حدیقةالشیعه فعلی است ـ در اثبات امامت و زندگانی امامان شیعه است.
علت شهرت و مقبولیت حدیقه الشیعه و معروف شدن آن در میان شیعیان، غیر از ساده و روان بودن آن، می‌تواند انتساب کتاب به مقدس اردبیلی باشد که شخصیتی وارسته و محبوب و پرنفوذ در بین عام و خاص بوده است. همچنین قسمت نکوهش صوفیه و ذکر مطاعن و مفاسد آنها در معروف ساختن این کتاب بی تأثیر نبوده است. چرا که با استفاده از نام و موقعیت برجسته علمی و معنوی اردبیلی می‌توانستند صوفیه و طرفداران آن‌ها را محکوم و مطرود کنند.
امروزه کتاب حدیقه الشیعه به صورت چاپی در دو جلد در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است. جلد اول آن مشتمل بر مقدمه مصحح، پیش مقدمه مؤلف، مقدمه و یک باب با ده فصل است. مطالب جلد اول شامل حقیقت امیرالمؤمنین (علیه السلام) و باقی ائمه معصومین (علیهم السلام)، درباره نصب امام، افضلیت امام، طریق تعیین امام، دلایل تعیین امام، فضایل امام علی (علیه السلام)، مطاعن نقل شده از اهل سنت در حق خلفای ثلاثه و ... است. جلد دوم کتاب شامل تتمه باب اول و دو فصل یازدهم و دوازدهم است. فصل دوازدهم در بیان عدد اوصیاء بعد از سید انبیاء منحصر در دوازده است و ذکر اسامی و القاب و کنای هر یک از ایشان است. و در انتها فصلی با عنوان خاتمه درباره چند نکته متفرقه ذکر شده است.
اما آنچه در این کتاب مورد توجه واقع شده است آن است که مؤلف، ذیل بیان زندگی امام صادق (علیه السلام)، بابی در ذکر مذاهب صوفیه باز کرده و آن را این‌گونه آغاز کرده است: «بدان که مذاهب صوفیه بسیار است بعضی گفته‌اند که از آن جمله چهار مذهب اصل است و باقی فرع آن است و آن چهار مذهب: اول مذهب حلولیه است؛ دوم مذهب اتحادیه است؛ سوم مذهب واصلیه است؛ چهارم مذهب عشاقیه است.»[2]
مؤلف این باب را در دو فصل خلاصه کرده است. باب اول در بیان مذاهب صوفیه است که به معرفی مذاهب صوفیه پرداخته و بعد از آن به احادیثی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار در مذمت صوفیه اشاره می‌کند. در فصل دوم، بعضی از فروع مذاهب صوفیه و اندکی از عقاید ایشان را توضیح داده است. در این فصل از بیست و یک فرقه نام برده و برخی از مهمترین عقاید ایشان را به بوته نقد می‌گذارد. در ادامه به ذکر آیات و اخباری که در بیان انحرافات امت‌ها آمده است اهتمام می‌ورزد. [3]
کتاب "حدیقه الشیعه" از کتب مهم در نقد تصوف است به طوری که کتاب‌های مذمت صوفیه که از لحاظ زمانی بعد از این کتاب نوشته شده‌اند، به نحوی از این کتاب بهره برده‌اند. بنابراین کتاب ذکر شده از مهمترین ردیه‌ها بر صوفیه است.

پی‌نوشت:

[1]. صادق صادق‌زاده مراغه‌ای، بررسی حدیقه الشیعه، مجله آیینه پژوهش، شماره 39، 1375، ص 56
[2]. مقدس اردبیلی، حدیقه الشیعه، انصاریان، قم، 1383، ج 2، ص 750
[3]. همان، ص 755- 817