پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ پاتان جالی (Patanjali) مبدع یوگا است که بر نمایان ساختن و شکوفا کردن روح تأکید داشت. برخی بر این باورند که یوگا مرحله عملیاتی فلسفه سانک‏هیا است. این مکتب نیز مانند دیگر مکاتب هندی معتقد است راه نیل به رهایی و آزادی، کسب معرفت مستقیم و بی‏‌واسطه درباره ماهیت نفس است. در مکتب یوگا خداباوری وجود دارد. خداباوری به همراه روح‏‌باوری، نظام‏‌باوری خاصی را به دست می‏‌دهد.[1]
به نظر یوگا بیش‏ترین گناه‏‌ها از جهل داشتن ذهن به تمایز بین روح و غیر روح برمی‏‌خیزد و برای رهایی از این جهل، به تعطیل کردن ذهن در ضمن اعمال ویژه، همت می‏‌گمارد: اخلاص و خضوع... بهترین راه دست‏یابی به تمرکز کامل و نیز مهار کردن و متوقف ساختن ذهن(سامادهی-یوگا) محسوب می‏‌شود.[2]
رهایی در این‌‏جا نیز با آموزۀ تناسخ و کارما عجین می‌‏شود: هدف یوگا کشف قلمرو اصیل تجربه فرامادی و نیز هویدا کردن واقعیت انسان و جهان، یعنی نفس واقعی یا آت‏مان (Atman) است؛ چیزی که تا ابد، پاک، روشن و آزاد به حیات خود ادامه می‌‏دهد و یگانه سعادت راستین و دگرگون ‏ناپذیر است.[3] اما این زندگی ابدی روح که در این‏‌جا ترسیم شده، باور به معاد نیست بلکه از توضیحات دیگری که درباره یوگا و نیز مباحث مربوط به روش آن‌‏ها بر می‌‏آید، اعتقاد به تناسخ است. این بیداری و تجربه قلمرو فرامادی که با بحث کندالینی و چاکراها تبیین می‌‏شود، چیزی جز رهایی از چرخه تناسخ نیست: به اعتقاد یوگی‌‏ها، رهايی از چرخه تولّد و مرگ (زنجیره رنج و تناسخ) از نتایج بیداری این نیرو است.[4] درکتاب­‌های یوگا، تولّدهای پی‏‌در‏پی به عنوان فرصت‌­های بیش‏تر برای بیداری کندالینی مورد اشاره قرار گرفته است: در بعضی حالات ممکن است فرد مشتاق پيشرفت باشد که نتيجه تولّدهای قبلی است؛ اما اگر جسم ضعيف باشد و نتواند فشار کندالینی را تحمل کند، لازم است که شخص منتظر تولّد ديگری باشد تا شايد دارای جسمی قابل انعطاف گردد.[5] یوگیست‌‏های جدید نیز با مبنا قراردادن باور تناسخ در یوگا، باورهای خود را باز تعریف کرده‌‏اند.
«منتره یوگا» مربوط به راهبه‏‌هایی است که در معبدهای تبتی به خواندن اوراد مشغول هستند. اساس این شبه ‏آیین‏ بر بصیرت و آگاهی درونی است که از طریق به زبان ‏راندن اصوات و کلمات به دست می‌‏آید. «کرمه‌‏یوگا» بر پایه تفکر شکل گرفته است. بر این اساس، آرامش و سکوت و نیز نبود نظم و برنامه‏‌ریزی مهم‏‌ترین راه‏‌های کسب معنویت است. "بهکتی یوگا" به تمرکز بر مفهوم ماورایی تکیه دارد و برخی به اشتباه، آن‏ را یوگای عبادت می‏‌خوانند؛ درحالی‌‏که از عبادت در آن خبری نیست. در یوگای پاتانچلی هشت مرحله شمرده شده است که یوگیست باید یک‏‌به‏‌یک آن‌‏ها را طی کند.
در نظام یوگا برای کالبد انسان، بدن‌‏ها ، نادی‌‏ها و چاکراهایی ترسیم می‌‏شود که می‌‏تواند انرژی‌‏زایی کرده، معنویت را بارور سازد.[6] تناسخ در یوگا نیز به معنی حلول روح انسان به یک کالبد جدید در همین دنیا است؛ یعنی روح، بعد از مرگ انسان به عالم برزخ یا قیامت یا عوالم دیگر منتقل نمی‌‏شود، بلکه در همین عالم در قالب و جسم جدید (مثلاً یک جنین، حیوان، گیاه یا چیزهای دیگر) وارد می‌‏شود و حیات جدیدی را تجربه می‌‏کند و همین‌‏طور پی‌درپی در زندگی‌‏های مکرّر به حیات خود ادامه می‌‏دهد. با این تبیین، کسانی‌که به تناسخ معتقدند، به عالم برزخ و رستاخیز اعتقادی ندارند و بدون این‌‏که به قیامت و رستاخیز نیازی باشد و حساب و کتابی لازم بیاید، به زندگانی‌‏های مداوم روح، در همین دنیا دل می‌‏بندند. پتنجلی در فصل سوم کتابش، سوتره 18، از تناسخ و تولّدهای پيشين مباحثی به‏ میان آورده است.[7]
انرژی حیات، اگر از ستون فقرات به سمت بالا صعود کند، از بالای سر خارج و با انرژی روحانی موجود در جهان هستی آمیخته می‌‏شود.[8] در این حالت است که شخص به حالت فرا آگاهی می‌‏رسد.[9] فرا آگاهی همان یکی شدن روح فرد با روح جهان یا ابرخود است.[10] به اعتقاد یوگی‏‌ها، رهايی از چرخه تولّد و مرگ (زنجیره رنج و تناسخ) از نتایج بیداری این نیرو است.[11]

پی‌نوشت:

[1]. معرفی مکتب‏های فلسفی هند، چاترجی، ساتیش چاندرا، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1384، ص 560-545.
[2]. (همان:547)
[3]. (همان: 577)
[4]. یوگا، جیمز، هویت، تهران، ققنوس، 1384، ص 63.
[5]. کندالینی، تجربه ای مرموز، شریف پور، خسرو، تهران، پیکان،1383، ص 49.
[6]. آفتاب و سایه ها، فعالی، محمد تقی، ، تهران، نجم الهدی، 1388، ص 111-84.
[7]. یوگا سوتره‌های پتنجلی، ساتیا ناندا سارا سواتی، تهران ، نشر فراروان، 1376،ص 297.
[8]. کندالینی، تجربه ای مرموز، شریف پور، خسرو، تهران، پیکان،1383، ص 55.
[9]. یوگا، جیمز، هویت، تهران، ققنوس، 1384، ص 29.
[10]. (همان،219)
[11]. (همان ص 63)
فرجام من و تو، عبدالحسین مشکانی سبزواری، نشر صهبای یقین، 1391، ص 54.