پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ در تصوف برای خواب و رؤیا ارزش بالایی قائل هستند و آن را در زمره کشف و شهود می‌دانند و به‌عنوان یکی از منابع حجیتی در تصوف مطرح است. در تصوف کشف و شهود از آنچنان اعتباری برخوردار است که حتی در تفسیر و تأویل قرآن نیز کشف و شهود خود را حجت می‌دانند و بالاتر از آن اینکه به‌خاطر کشف و شهود دست به تحریف لفظی قرآن نیز می‌زنند و آن را حجت می‌دانند. کما اینکه ابن عربی از سران تصوف ادعا می‌کند که در خواب به او گفته‌اند قرآن بخوان و وقتی او آیه "وَکذَلِک أَخْذُ رَبِّک إِذَا أَخَذَ الْقُرَی وَهِی ظَالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ" [هود / 102] را می‌خواند به او تأکید می‌کنند که قرآن را آن‌چنان که هست بخوان و کلمه (بک) را در اینجا بیاور و به این صورت بخوان: وَکذَلِک أَخْذُ رَبِّک إِذَا أَخَذَ الْقُرَی وَهِی ظَالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ بک أَلِیمٌ شَدِیدٌ. [1]

ابن عربی حتی بزرگ‌ترین و مهم‌ترین کتاب خود یعنی فصوص الحکم را برگرفته از کشف و شهودی می‌داند که در خواب برایش حاصل شده است. ابن عربی درباره این ادعای خود می‌گوید: «من در خوابِ نیکِ بشارت دهنده دیدم در دمشق، رسول خدا را و به دست آن حضرت کتاب بود، پس به من فرمود که: این کتاب فصوص الحکم است، این را بگیر و به مردم برسان که به آن منتفع شوند. پس من گفتم: فرمان می‌برم و اطاعت می‌کنم خدا و رسول و أولوا الأمر ما را... من القا می‌کنم و نمی‌رسانم به شما مگر آنچه را که خدا به من می‌رساند، و در این کتاب نمی‌نویسم مگر آنچه از جانب خدا به من نازل می‌شود...» [2] ابن عربی حتی این کتاب را خاص اهل الله می‌داند. زیرا این کتاب به اعتقاد او از مقامی مقدس و منزه از اغراض نفسانی نازل شده [3] و قیصری نیز آن را از اسرار الهی می‌داند.

اما آنچه از روایات ائمه اطهار (علیهم السلام) برداشت می‌شود این است که این ادعای ابن عربی مبنی بر دریافت اسرار الهی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن هم در خواب، با روایات ائمه اطهار (علیهم السلام) هم‌خوانی ندارد و در تضاد است. در روایتی آمده است که امام صادق (علیه السلام) به یکی از اصحاب خود فرمود: این (گروه) ناصبی‌ها چه چیزی را نقل می‌کنند؟ عرض کردم: فدایت شوم! در چه موردی؟ فرمود: درباره اذانشان و رکوعشان و سجودشان. عرض کردم: می‌گویند که أبی بن کعب آن را در خواب دیده است. امام فرمود: دروغ می‌گویند؛ زیرا دین خداوند عزیزتر از آن است که در خواب دیده شود.» [4]

در این‌باره آمده است که اهل سنت در سبب تشریع اذان گفته‌اند که مردم مدینه برای آگاه شدن از وقت نماز مشکل داشتند و پیامبر (صلی الله علیه و آله) با آنان به مشورت پرداخت. پیشنهاد ناقوس و بوق و دف و روشن کردن آتش و نصب کردن پرچم به پیامبر (صلی الله علیه و آله) داده شد که علامت نصارا و یهود و رومیان و مجوسیان بود، ولی پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن‌ها را نپذیرفت و درحالی‌که آن حضرت با مشورت به نتیجه‌ای نرسیده بود، عبدالله بن زید در رؤیا یا بین خواب و بیداری فرشته‌ای را دید که به او اذان و اقامه را یاد داد. سپس او این جریان را به پیامبر (صلی الله علیه و آله) بازگو کرد و ایشان دستور داد بلال آن را فراگیرد و برای اعلام وقت نماز بگوید. [5] اما اهل‌بیت (علیهم السلام) این سخن را نفی کرده و تشریع اذان را با وحی الهی دانسته‌اند از این‌رو علامه مجلسی پس از تأیید سند این روایت می‌نویسد: ثم إن هذا الخبر یدل علی أن بالنوم لا تثبت الأحکام [6] این خبر دلالت می‌کند که با رؤیا و خواب نمی‌توان احکام الهی را اثبات کرد.»

نکته مهم این است که در این روایت، استفاده از خواب و رؤیا برای امورات دینی به صراحت نفی شده است و با توجه به عمومیت عبارت «دین الله» در این حدیث، معنای روایت دربرگیرنده تمام آموزه‌های دین، اعم از مسائل عقیدتی و فقهی است و با توجه به این‌که خواب و رؤیا نمی‌تواند در استنباط احکام فقهی نقشی داشته باشد، به طریق اولی در مسائل عقیدتی نیز نمیتوان نقش و فایده‌ای برای آن متصور شد.

پی‌نوشت:
[1]. ابن عربی محی‌الدین، الفتوحات المکیه فی معرفه الاسرار المالکیه و الملکیه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418 ق، ج 2، ص 693
[2]. ابن عربی، محی‌الدین، فصوص الحکم، نشر الزهرا، 1366 ه ش، ص 47
[3]. ابن عربی، محی‌الدین، فصوص الحکم، نشر الزهرا، تهران، 1366 ه ش، ص 47
[4]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، نشر دارالکتب الإسلامیة، 1407ق چاپ چهارم، ج 3، ص 483
[5]. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، نشر داراحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403ق، ج 15، ص 468
[6]. همان