پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ همواره شناخت صحیح و دقیق یک شخصیت علاوه بر شناخت تبار او و آشنایی با شرح‌حال و زندگی‌نامه و شرایط اجتماعی، تاریخی و سیاسی زمان او، مستلزم شناخت آثار و افکار به یادگار مانده در آثار وی می‌باشد. ازاین‌رو برای شناخت شخصیت نعمت‌الله ولی علاوه بر بررسی تبار و زندگی‌نامه و شرایط سیاسی، اجتماعی و تاریخی دوران حیات وی، باید با مراجعه به آثار وی با افکار و عقاید او نیز آشنا شویم تا بتوانیم قضاوتی صحیح درباره او داشته باشیم.
قرن ۸ و ۹؛ دوران سیطره فکری مکتب ابن عربی
قرن ۸ و ۹ سیطره افکار و آراء محی‌الدین ابن عربی در تصوف و عرفان است. یکی از پرکارترین سران صوفیه در این دوره شاه نعمت‌الله ولی است که تعداد رسالات منثور او را تا ۵۰۰ رساله هم ذکرکرده‌اند. اغلب کتاب‌ها و رسالات نوشته‌شده در این دوره در شرح و تفسیر آراء ابن‌عربی است که نفوذ فوق‌العاده افکار او از مختصات و ویژگی‌های مکتب‌های صوفیانه این دوره است و تقریباً تمام سلسله‌ها و فرقه‌های گوناگون تصوف نظیر نقشبندیه  نوربخشیه و مولویه مروج و شارح آراء ابن عربی هستند.
نعمت‌الله نیز از این قاعده مستثنی نیست و ازجمله شارحان مهم نظریه‌های ابن عربی بشمار می‌رود. او به ابن‌عربی به دیده تکریم و احترام می‌نگریست و کتاب فصوص الحکم او را از حفظ بود و حتی یکی از مفصل‌ترین رساله‌های خود را به شرح فصوص الحکم اختصاص داده است.
آثار شاه نعمت‌الله ولی
به‌طورکلی می‌توان گفت آثار شاه نعمت‌الله ولی اعم از منظوم و منثور آیینه تمام نمای آراء ابن عربی نظیر وحدت وجود، انسان کامل، مسئله قطب و ولایت  و علم اسرار حروف و نقطه است. آثار او به دو دسته منظوم و منثور تقسیم می‌شوند.
مهم‌ترین اثر منظوم شاه ولی دیوان اشعار اوست که شامل قصاید، غزلیات، قطعات، مثنوی‌ها و رباعیات است که بالغ‌بر ۱۲۰۰۰ بیت می‌باشد. بعضی از اشعار و ابیات این دیوان منسوب به اوست. همه آنها از نوع اشعار عرفانی و حاوی اشارات و توضیحات درباره عقاید و افکار متصوفه می‌باشد.
وی یکی از فعال‌ترین سران متصوفه ازنظر نوشتن رسالات تعلیمی است. تعداد رسالات منثور او را تا ۵۰۰ رساله ذکر کرده‌اند و البته تاکنون انتساب ۱۱۴ رساله به او مسلم شده است. نثر این رساله‌ها اغلب مشکل و پیچیده است و اکثراً از ویژگی‌های نثر قرن ۸ و ۹ برخوردار است.
ابن محمد حکیم محمد مظفر در مقدمهٔ رضوان المعارف الهیه[1]، مجموعه‌ای ازنام‌های رسائل شاه نعمت‌الله را جمع‌آوری نموده است که برخی از  آنها عبارتند از:۱- رساله در تأویل فاتحه الکتاب۲- درتفسیر سوره اخلاص ۳- رساله در تفسیر آیه الله نورالسموات والارض ۴- رساله در حروف مقطعه ۵- رساله سجدات کلام‌الله ۶-رساله در معنی الولایة احاطه به‌کل شیء ۷- رساله مکاشفات ۸- رساله روحیه ۹- رساله جامع اللطایف. ۱۰- رساله معرفت ۱۱-رساله کمیلیه ۱۲ - رساله برازخ ۱۳ - رساله محبة ۱۴ - رساله ذوقیه ۱۵ - رساله لطایف تصوفّ ۱۶ - رساله حقایق الایمان ۱۷ - رساله اصول تصوف ۱۸ - رساله صغار ۱۹ رساله تحقیقات ۲۰ - رسالهٔ اعتقادات ۲۱ - رسالهٔ هدایة المسلمین ۲۲ - رساله فتوحات ۲۳ - رساله فتوح ۲۴ – رساله مقامات القلوب عربی ۲۵ - رساله مطالع ۲۶ - رساله احتطاب ۲۷ - رساله لوایح ۲۸ - رساله لوامع.
 ۲۹ – رساله حورائیه ۳۰ - رساله در شرح رباعی شیخ ابوسعیدالخیر قدس سره ۳۱ - رساله جنب عربی ۳۲ - رساله اسم و رسم.
مطالعه آثار وی نشانگر تأثیر عمیق تفکرات ابن عربی در جهت‌گیری فکری و عملی او می‌باشد. به‌طوری‌که بحث وحدت وجود [۲] که یکی از اصول فکری ابن عربی محسوب می‌شود، در آثار و رسالات نعمت‌الله موج می‌زند و همین سرخط اعتقادی، رسوخ و نفوذ خویش را تا فرقه‌هایی که فرقه نعمت اللهیه جدا شده‌اند، حفظ نموده است. یکی دیگر از خطوط فکری نعمت‌الله که در آثار منظوم و منثور وی شهود و نمود دارد، تفکرات پلورالیسیمی[۳] اوست. نعمت ا... ولی ازآنجاکه صوفی سنی مذهب است، اعتقادش از تولی و تبری خالی است، لذا بنابر مذهب خود، وجوب حفظ حرمت خلفای سه‌گانه، را اثبات می‌کند و براساس مسلک صوفیانه خود محبت علی (علیه‌السلام) را بامحبت غاصبین جمع می‌کند و این تکثرگرایی را مذهب جامع می‌داند. چنانچه دریکی از اشعار خود چنین می‌گوید.
مذهب جامع از خدا دارم
این هدایت مرا بود ازلی. [۴]
رافضی نیستم ولی هستم
مؤمن پاک خصم معتزلی. [۵]

پی‌نوشت:
[۱]. رضوان المعارف الهیه، صفحات ۳۹-۳۷، سنة سبع ثمانین بعد الف، یزد.
[۲]. ن. ک به: ملأ صدرا، اسفار، ج ۲، ص ۸۳؛ علامه طباطبایی،  نهایة الحکمة، ص ۱۳۸-۱۴۱؛ رساله وحدت از دیدگاه عارف و حکیم، در مجموعهٔ ۱۱ رسالهٔ فارسی، ص ۲۷؛ آیة الله جوادی آملی، رحیق مختوم، ج ۷، ص ۲۵ و ۲۷، مرکز نشر اسراء، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۲ هـ ش؛
[۳]. ن. ک به: علی ربانی گلپایگانی، تحلیل و نقد پلورالیسم دینی؛ کتاب نقد، شماره ۴، ص ۱۴؛ اندیشه حوزه، شماره ۶، سال نهم.
[۴]. دیوان شاه نعمت‌ا...ولی، غزل ۱۵۲۵ ص ۵۸۱
[۵]. همان، غزل ۱۵۲۳ ص ۵۸۰